DE BELLI INITIIS (8.1-30) Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1 extulit et rauco strepuerunt cornua cantu, utque acris concussit equos utque impulit arma, extemplo turbati animi, simul omne tumultu coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5 effera. ductores primi Messapus et Ufens contemptorque deum Mezentius undique cogunt auxilia et latos vastant cultoribus agros. mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10 advectum Aenean classi victosque penatis inferre et fatis regem se dicere posci edoceat, multasque viro se adiungere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen: quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur, eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi quam Turno regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium. quae Laomedontius heros cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20 in partisque rapit varias perque omnia versat, sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis sole repercussum aut radiantis imagine lunae omnia pervolitat late loca, iamque sub auras erigitur summique ferit laquearia tecti. 25 nox erat et terras animalia fessa per omnis alituum pecudumque genus sopor altus habebat, cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, procubuit seramque dedit per membra quietem. 30
DE DEO TIBERINO (8.31-85) huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31 populeas inter senior se attollere frondes visus eum tenuis glauco velabat amictu carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo, tum sic adfari et curas his demere dictis: 35 ´O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem qui revehis nobis aeternaque Pergama servas, exspectate solo Laurenti arvisque Latinis, hic tibi certa domus, certi ne absiste penates. neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40 concessere deum. iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, litoreis ingens inventa sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45 [hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,] ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat expedias victor, paucis adverte docebo. 50 Arcades his oris, genus a Pallante profectum, qui regem Evandrum comites, qui signa secuti, delegere locum et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55 hos castris adhibe socios et foedera iunge. ipse ego te ripis et recto flumine ducam, adversum remis superes subvectus ut amnem. surge age, nate dea, primisque cadentibus astris Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60 supplicibus supera votis. mihi victor honorem persolves. ego sum pleno quem flumine cernis stringentem ripas et pinguia culta secantem, caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.´ 65 Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto ima petens; nox Aenean somnusque reliquit. surgit et aetherii spectans orientia solis lumina rite cavis undam de flumine palmis sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70 ´Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est, tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, accipite Aenean et tandem arcete periclis. quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75 semper honore meo, semper celebrabere donis corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum. adsis o tantum et propius tua numina firmes.´ sic memorat, geminasque legit de classe biremis remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80 Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, candida per silvam cum fetu concolor albo procubuit viridique in litore conspicitur sus; quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno, mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85
DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86 leniit, et tacita refluens ita substitit unda, mitis ut in morem stagni placidaeque paludis sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90 labitur uncta vadis abies; mirantur et undae, miratur nemus insuetum fulgentia longe scuta virum fluvio pictasque innare carinas. olli remigio noctemque diemque fatigant et longos superant flexus, variisque teguntur 95 arboribus, viridisque secant placido aequore silvas. sol medium caeli conscenderat igneus orbem cum muros arcemque procul ac rara domorum tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100 ocius advertunt proras urbique propinquant.
DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102 Amphitryoniadae magno divisque ferebat ante urbem in luco. Pallas huic filius una, una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105 tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. ut celsas videre rates atque inter opacum adlabi nemus et tacitos incumbere remis, terrentur visu subito cunctique relictis consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110 sacra vetat raptoque volat telo obius ipse, et procul e tumulo: ´iuvenes, quae causa subegit ignotas temptare vias? quo tenditis?´ inquit. ´qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?´ tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115 paciferaeque manu ramum praetendit olivae: ´Troiugenas ac tela vides inimica Latinis, quos illi bello profugos egere superbo. Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.´ 8.120 obstipuit tanto percussus nomine Pallas: ´egredere o quicumque es´ ait ´coramque parentem adloquere ac nostris succede penatibus hospes.´ excepitque manu dextramque amplexus inhaesit; progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125 Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis: ´optime Graiugenum, cui me Fortuna precari et vitta comptos voluit praetendere ramos, non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130 sed mea me virtus et sancta oracula divum cognatique patres, tua terris didita fama, coniunxere tibi et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135 advehitur Teucros; Electram maximus Atlas edidit, aetherios umero qui sustinet orbis. vobis Mercurius pater est, quem candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit; at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140 idem Atlas generat caeli qui sidera tollit. sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. his fretus non legatos neque prima per artem temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque obieci caput et supplex ad limina veni. 145 gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello insequitur; nos si pellant nihil afore credunt quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant, et mare quod supra teneant quodque adluit infra. accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150 pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.´ Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis iamdudum et totum lustrabat lumine corpus. tum sic pauca refert: ´ut te, fortissime Teucrum, accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155 et vocem Anchisae magni vultumque recordor. nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum Salamina petentem protinus Arcadiae gelidos invisere finis. tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160 mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore compellare virum et dextrae coniungere dextram; accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165 ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas discedens chlamydemque auro dedit intertextam, frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas. ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, et lux cum primum terris se crastina reddet, 170 auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo. interea sacra haec, quando huc venistis amici, annua, quae differre nefas, celebrate faventes nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.´ Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175 pocula gramineoque viros locat ipse sedili, praecipuumque toro et villosi pelle leonis accipit Aenean solioque invitat acerno. tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180 dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis.
DE HERCULE ET CACO (8.184-279) Postquam exempta fames et amor compressus edendi, rex Evandrus ait: ´non haec sollemnia nobis, 185 has ex more dapes, hanc tanti numinis aram vana superstitio veterumque ignara deorum imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis servati facimus meritosque novamus honores. iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190 disiectae procul ut moles desertaque montis stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam. hic spelunca fuit vasto summota recessu, semihominis Caci facies quam dira tenebat solis inaccessam radiis; semperque recenti 195 caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis ora virum tristi pendebant pallida tabo. huic monstro Volcanus erat pater: illius atros ore vomens ignis magna se mole ferebat. attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200 auxilium adventumque dei. nam maximus ultor tergemini nece Geryonae spoliisque superbus Alcides aderat taurosque hac victor agebat ingentis, vallemque boves amnemque tenebant. at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205 aut intractatum scelerisve dolive fuisset, quattuor a stabulis praestanti corpore tauros avertit, totidem forma superante iuvencas. atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, cauda in speluncam tractos versisque viarum 210 indiciis raptor saxo occultabat opaco; quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. interea, cum iam stabulis saturata moveret Amphitryoniades armenta abitumque pararet, discessu mugire boves atque omne querelis 215 impleri nemus et colles clamore relinqui. reddidit una boum vocem vastoque sub antro mugiit et Caci spem custodita fefellit. hic vero Alcidae furiis exarserat atro felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220 robur, et aerii cursu petit ardua montis. tum primum nostri Cacum videre timentem turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro speluncamque petit, pedibus timor addidit alas. ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225 deiecit saxum, ferro quod et arte paterna pendebat, fultosque emuniit obice postis, ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque accessum lustrans huc ora ferebat et illuc, dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230 lustrat Aventini montem, ter saxea temptat limina nequiquam, ter fessus valle resedit. stabat acuta silex praecisis undique saxis speluncae dorso insurgens, altissima visu, dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235 hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem, dexter in adversum nitens concussit et imis avulsam solvit radicibus, inde repente impulit; impulsu quo maximus intonat aether, dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240 at specus et Caci detecta apparuit ingens regia, et umbrosae penitus patuere cavernae, non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens infernas reseret sedes et regna recludat pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245 cernatur, trepident immisso lumine Manes. ergo insperata deprensum luce repente inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem desuper Alcides telis premit, omniaque arma advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250 ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli, faucibus ingentem fumum mirabile dictu evomit involvitque domum caligine caeca prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255 non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260 elisos oculos et siccum sanguine guttur. panditur extemplo foribus domus atra revulsis abstractaeque boves abiurataeque rapinae caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265 terribilis oculos, vultum villosaque saetis pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis. ex illo celebratus honos laetique minores servavere diem, primusque Potitius auctor et domus Herculei custos Pinaria sacri 270 hanc aram luco statuit, quae maxima semper dicetur nobis et erit quae maxima semper. quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum cingite fronde comas et pocula porgite dextris, communemque vocate deum et date vina volentes.´ 275 dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra velavitque comas foliisque innexa pependit, et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes in mensam laeti libant divosque precantur.
DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306) Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280 iamque sacerdotes primusque Potitius ibant pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. instaurant epulas et mensae grata secundae dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras. tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285 populeis adsunt evincti tempora ramis, hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae monstra manu geminosque premens eliserit anguis, ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290 Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae pertulerit. ´tu nubigenas, invicte, bimembris Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295 te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci ossa super recubans antro semesa cruento; nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus arduus arma tenens; non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300 salve, vera Iovis proles, decus addite divis, et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.´ talia carminibus celebrant; super omnia Caci speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305
DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306 perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo, et comitem Aenean iuxta natumque tenebat ingrediens varioque viam sermone levabat. miratur facilisque oculos fert omnia circum 310 Aeneas, capiturque locis et singula laetus exquiritque auditque virum monimenta priorum. tum rex Evandrus Romanae conditor arcis: ´haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant gensque virum truncis et duro robore nata, 315 quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto, sed rami atque asper victu venatus alebat. primus ab aetherio venit Saturnus Olympo arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320 is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit, Latiumque vocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula: sic placida populos in pace regebat, 325 deterior donec paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit habendi. tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; tum reges asperque immani corpore Thybris, 330 a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim diximus; amisit verum vetus Albula nomen. me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum his posuere locis, matrisque egere tremenda 335 Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.´ Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram et Carmentalem Romani nomine portam quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem, vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340 Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345 testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis. iam tum religio pavidos terrebat agrestis dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350 ´hoc nemus, hunc´ inquit ´frondoso vertice collem (quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra nimbosque cieret. haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355 reliquias veterumque vides monimenta virorum. hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem; Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.´ talibus inter se dictis ad tecta subibant pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360 Romanoque foro et lautis mugire Carinis. ut ventum ad sedes, ´haec´ inquit ´limina victor Alcides subiit, haec illum regia cepit. aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum finge deo, rebusque veni non asper egenis.´ 365 dixit, et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locavit effultum foliis et pelle Libystidis ursae: nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versioneDE BELLI INITIIS (8.1-30) Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1 extulit et rauco strepuerunt cornua cantu, utque acris concussit equos utque impulit arma, extemplo turbati animi, simul omne tumultu coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5 effera. ductores primi Messapus et Ufens contemptorque deum Mezentius undique cogunt auxilia et latos vastant cultoribus agros. mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10 advectum Aenean classi victosque penatis inferre et fatis regem se dicere posci edoceat, multasque viro se adiungere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen: quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur, eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi quam Turno regi aut regi apparere Latino. Talia per Latium. quae Laomedontius heros cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20 in partisque rapit varias perque omnia versat, sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis sole repercussum aut radiantis imagine lunae omnia pervolitat late loca, iamque sub auras erigitur summique ferit laquearia tecti. 25 nox erat et terras animalia fessa per omnis alituum pecudumque genus sopor altus habebat, cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, procubuit seramque dedit per membra quietem. 30 torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE DEO TIBERINO (8.31-85) huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31 populeas inter senior se attollere frondes visus eum tenuis glauco velabat amictu carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo, tum sic adfari et curas his demere dictis: 35 ´O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem qui revehis nobis aeternaque Pergama servas, exspectate solo Laurenti arvisque Latinis, hic tibi certa domus, certi ne absiste penates. neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40 concessere deum. iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, litoreis ingens inventa sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45 [hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,] ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat expedias victor, paucis adverte docebo. 50 Arcades his oris, genus a Pallante profectum, qui regem Evandrum comites, qui signa secuti, delegere locum et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55 hos castris adhibe socios et foedera iunge. ipse ego te ripis et recto flumine ducam, adversum remis superes subvectus ut amnem. surge age, nate dea, primisque cadentibus astris Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60 supplicibus supera votis. mihi victor honorem persolves. ego sum pleno quem flumine cernis stringentem ripas et pinguia culta secantem, caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.´ 65 Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto ima petens; nox Aenean somnusque reliquit. surgit et aetherii spectans orientia solis lumina rite cavis undam de flumine palmis sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70 ´Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est, tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, accipite Aenean et tandem arcete periclis. quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75 semper honore meo, semper celebrabere donis corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum. adsis o tantum et propius tua numina firmes.´ sic memorat, geminasque legit de classe biremis remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80 Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, candida per silvam cum fetu concolor albo procubuit viridique in litore conspicitur sus; quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno, mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85 torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86 leniit, et tacita refluens ita substitit unda, mitis ut in morem stagni placidaeque paludis sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90 labitur uncta vadis abies; mirantur et undae, miratur nemus insuetum fulgentia longe scuta virum fluvio pictasque innare carinas. olli remigio noctemque diemque fatigant et longos superant flexus, variisque teguntur 95 arboribus, viridisque secant placido aequore silvas. sol medium caeli conscenderat igneus orbem cum muros arcemque procul ac rara domorum tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100 ocius advertunt proras urbique propinquant. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102 Amphitryoniadae magno divisque ferebat ante urbem in luco. Pallas huic filius una, una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105 tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. ut celsas videre rates atque inter opacum adlabi nemus et tacitos incumbere remis, terrentur visu subito cunctique relictis consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110 sacra vetat raptoque volat telo obius ipse, et procul e tumulo: ´iuvenes, quae causa subegit ignotas temptare vias? quo tenditis?´ inquit. ´qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?´ tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115 paciferaeque manu ramum praetendit olivae: ´Troiugenas ac tela vides inimica Latinis, quos illi bello profugos egere superbo. Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.´ 8.120 obstipuit tanto percussus nomine Pallas: ´egredere o quicumque es´ ait ´coramque parentem adloquere ac nostris succede penatibus hospes.´ excepitque manu dextramque amplexus inhaesit; progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125 Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis: ´optime Graiugenum, cui me Fortuna precari et vitta comptos voluit praetendere ramos, non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130 sed mea me virtus et sancta oracula divum cognatique patres, tua terris didita fama, coniunxere tibi et fatis egere volentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135 advehitur Teucros; Electram maximus Atlas edidit, aetherios umero qui sustinet orbis. vobis Mercurius pater est, quem candida Maia Cyllenae gelido conceptum vertice fudit; at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140 idem Atlas generat caeli qui sidera tollit. sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. his fretus non legatos neque prima per artem temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque obieci caput et supplex ad limina veni. 145 gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello insequitur; nos si pellant nihil afore credunt quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant, et mare quod supra teneant quodque adluit infra. accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150 pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.´ Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis iamdudum et totum lustrabat lumine corpus. tum sic pauca refert: ´ut te, fortissime Teucrum, accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155 et vocem Anchisae magni vultumque recordor. nam memini Hesionae visentem regna sororis Laomedontiaden Priamum Salamina petentem protinus Arcadiae gelidos invisere finis. tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160 mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore compellare virum et dextrae coniungere dextram; accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165 ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas discedens chlamydemque auro dedit intertextam, frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas. ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, et lux cum primum terris se crastina reddet, 170 auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo. interea sacra haec, quando huc venistis amici, annua, quae differre nefas, celebrate faventes nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.´ Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175 pocula gramineoque viros locat ipse sedili, praecipuumque toro et villosi pelle leonis accipit Aenean solioque invitat acerno. tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180 dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE HERCULE ET CACO (8.184-279) Postquam exempta fames et amor compressus edendi, rex Evandrus ait: ´non haec sollemnia nobis, 185 has ex more dapes, hanc tanti numinis aram vana superstitio veterumque ignara deorum imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis servati facimus meritosque novamus honores. iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190 disiectae procul ut moles desertaque montis stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam. hic spelunca fuit vasto summota recessu, semihominis Caci facies quam dira tenebat solis inaccessam radiis; semperque recenti 195 caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis ora virum tristi pendebant pallida tabo. huic monstro Volcanus erat pater: illius atros ore vomens ignis magna se mole ferebat. attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200 auxilium adventumque dei. nam maximus ultor tergemini nece Geryonae spoliisque superbus Alcides aderat taurosque hac victor agebat ingentis, vallemque boves amnemque tenebant. at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205 aut intractatum scelerisve dolive fuisset, quattuor a stabulis praestanti corpore tauros avertit, totidem forma superante iuvencas. atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, cauda in speluncam tractos versisque viarum 210 indiciis raptor saxo occultabat opaco; quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. interea, cum iam stabulis saturata moveret Amphitryoniades armenta abitumque pararet, discessu mugire boves atque omne querelis 215 impleri nemus et colles clamore relinqui. reddidit una boum vocem vastoque sub antro mugiit et Caci spem custodita fefellit. hic vero Alcidae furiis exarserat atro felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220 robur, et aerii cursu petit ardua montis. tum primum nostri Cacum videre timentem turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro speluncamque petit, pedibus timor addidit alas. ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225 deiecit saxum, ferro quod et arte paterna pendebat, fultosque emuniit obice postis, ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque accessum lustrans huc ora ferebat et illuc, dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230 lustrat Aventini montem, ter saxea temptat limina nequiquam, ter fessus valle resedit. stabat acuta silex praecisis undique saxis speluncae dorso insurgens, altissima visu, dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235 hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem, dexter in adversum nitens concussit et imis avulsam solvit radicibus, inde repente impulit; impulsu quo maximus intonat aether, dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240 at specus et Caci detecta apparuit ingens regia, et umbrosae penitus patuere cavernae, non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens infernas reseret sedes et regna recludat pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245 cernatur, trepident immisso lumine Manes. ergo insperata deprensum luce repente inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem desuper Alcides telis premit, omniaque arma advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250 ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli, faucibus ingentem fumum mirabile dictu evomit involvitque domum caligine caeca prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255 non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260 elisos oculos et siccum sanguine guttur. panditur extemplo foribus domus atra revulsis abstractaeque boves abiurataeque rapinae caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265 terribilis oculos, vultum villosaque saetis pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis. ex illo celebratus honos laetique minores servavere diem, primusque Potitius auctor et domus Herculei custos Pinaria sacri 270 hanc aram luco statuit, quae maxima semper dicetur nobis et erit quae maxima semper. quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum cingite fronde comas et pocula porgite dextris, communemque vocate deum et date vina volentes.´ 275 dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra velavitque comas foliisque innexa pependit, et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes in mensam laeti libant divosque precantur. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306) Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280 iamque sacerdotes primusque Potitius ibant pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. instaurant epulas et mensae grata secundae dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras. tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285 populeis adsunt evincti tempora ramis, hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae monstra manu geminosque premens eliserit anguis, ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290 Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae pertulerit. ´tu nubigenas, invicte, bimembris Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295 te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci ossa super recubans antro semesa cruento; nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus arduus arma tenens; non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300 salve, vera Iovis proles, decus addite divis, et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.´ talia carminibus celebrant; super omnia Caci speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305 torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306 perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo, et comitem Aenean iuxta natumque tenebat ingrediens varioque viam sermone levabat. miratur facilisque oculos fert omnia circum 310 Aeneas, capiturque locis et singula laetus exquiritque auditque virum monimenta priorum. tum rex Evandrus Romanae conditor arcis: ´haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant gensque virum truncis et duro robore nata, 315 quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto, sed rami atque asper victu venatus alebat. primus ab aetherio venit Saturnus Olympo arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320 is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit, Latiumque vocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula: sic placida populos in pace regebat, 325 deterior donec paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit habendi. tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; tum reges asperque immani corpore Thybris, 330 a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim diximus; amisit verum vetus Albula nomen. me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum his posuere locis, matrisque egere tremenda 335 Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.´ Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram et Carmentalem Romani nomine portam quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem, vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340 Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345 testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis. iam tum religio pavidos terrebat agrestis dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350 ´hoc nemus, hunc´ inquit ´frondoso vertice collem (quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra nimbosque cieret. haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355 reliquias veterumque vides monimenta virorum. hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem; Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.´ talibus inter se dictis ad tecta subibant pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360 Romanoque foro et lautis mugire Carinis. ut ventum ad sedes, ´haec´ inquit ´limina victor Alcides subiit, haec illum regia cepit. aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum finge deo, rebusque veni non asper egenis.´ 365 dixit, et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locavit effultum foliis et pelle Libystidis ursae: nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370 Laurentumque minis et duro mota tumultu Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo incipit et dictis divinum aspirat amorem: ´dum bello Argolici vastabant Pergama reges debita casurasque inimicis ignibus arces, 375 non ullum auxilium miseris, non arma rogavi artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx, incassumve tuos volui exercere labores, quamvis et Priami deberem plurima natis, et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380 nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris: ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei, te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385 ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.´ dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis cunctantem amplexu molli fovet. ille repente accepit solitam flammam, notusque medullas intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390 non secus atque olim tonitru cum rupta corusco ignea rima micans percurrit lumine nimbos; sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. tum pater aeterno fatur devinctus amore: ´quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395 quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset, tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset; nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos. et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400 quidquid in arte mea possum promittere curae, quod fieri ferro liquidove potest electro, quantum ignes animaeque valent, absiste precando viribus indubitare tuis.´ ea verba locutus optatos dedit amplexus placidumque petivit 405 coniugis infusus gremio per membra soporem. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407 curriculo expulerat somnum, cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Minerva impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410 noctem addens operi, famulasque ad lumina longo exercet penso, castum ut servare cubile coniugis et possit parvos educere natos: haud secus ignipotens nec tempore segnior illo mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415 insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque erigitur Liparen fumantibus ardua saxis, quam subter specus et Cyclopum exesa caminis antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420 stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellus. hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto. ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425 his informatum manibus iam parte polita fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo deicit in terras, pars imperfecta manebat. tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430 fulgores nunc terrificos sonitumque metumque miscebant operi flammisque sequacibus iras. parte alia Marti currumque rotasque volucris instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes; aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435 certatim squamis serpentum auroque polibant conexosque anguis ipsamque in pectore divae Gorgona desecto vertentem lumina collo. ´tollite cuncta´ inquit ´coeptosque auferte labores, Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440 arma acri facienda viro. nunc viribus usus, nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra. praecipitate moras.´ nec plura effatus, at illi ocius incubuere omnes pariterque laborem sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445 vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. ingentem clipeum informant, unum omnia contra tela Latinorum, septenosque orbibus orbis impediunt. alii ventosis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450 aera lacu; gemit impositis incudibus antrum; illi inter sese multa vi bracchia tollunt in numerum, versantque tenaci forcipe massam. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454 Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455 et matutini volucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis. tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460 nec non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem. hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465 filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec: ´maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470 res equidem Troiae victas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni, hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475 iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat: fatis huc te poscentibus adfers. haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480 hanc multos florentem annos rex deinde superbo imperio et saevis tenuit Mezentius armis. quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni effera? di capiti ipsius generique reservent. mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485 componens manibusque manus atque oribus ora, (tormenti genus) et sanie taboque fluentis complexu in misero longa sic morte necabat. at fessi tandem cives infanda furentem armati circumsistunt ipsumque domumque, 490 obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros confugere et Turni defendier hospitis armis. ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis, regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495 his ego te, Aenea, ductorem milibus addam. toto namque fremunt condensae litore puppes signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus, flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500 fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces." tum Etrusca resedit hoc acies campo monitis exterrita divum. ipse oratores ad me regnique coronam 505 cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus invidet imperium seraeque ad fortia vires. natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510 hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fatum indulget, quem numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515 militiam et grave Martis opus, tua cernere facta adsuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.´ torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520 Aeneas Anchisiades et fidus Achates, multaque dura suo tristi cum corde putabant, ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque improviso vibratus ab aethere fulgor cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525 Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens. arma inter nubem caeli in regione serena per sudum rutilare vident et pulsa tonare. obstipuere animis alii, sed Troius heros 530 agnovit sonitum et divae promissa parentis. tum memorat: ´ne vero, hospes, ne quaere profecto quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo. hoc signum cecinit missuram diva creatrix, si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535 laturam auxilio. heu quantae miseris caedes Laurentibus instant. quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas scuta virum galeasque et fortia corpora volves, Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.´ 8.540 Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto et primum Herculeis sopitas ignibus aras excitat, hesternumque larem parvosque penatis laetus adit; mactat lectas de more bidentis Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545 post hinc ad navis graditur sociosque revisit, quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantis virtute legit; pars cetera prona fertur aqua segnisque secundo defluit amni, nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550 dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis pellis obit totum praefulgens unguibus aureis. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554 ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis. vota metu duplicant matres, propiusque periclo it timor et maior Martis iam apparet imago. tum pater Evandrus dextram complexus euntis haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur: ´o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560 qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi scutorumque incendi victor acervos et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, nascenti cui tris animas Feronia mater horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565 ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis): non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570 funera, tam multis viduasset civibus urbem. at vos, o superi, et divum tu maxime rector Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis et patrias audite preces. si numina vestra incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575 si visurus eum vivo et venturus in unum, vitam oro, patior quemvis durare laborem. sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris, nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam, dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580 dum te, care puer, mea sola et sera voluptas, complexu teneo, gravior neu nuntius auris vulneret.´ haec genitor digressu dicta supremo fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585 Aeneas inter primos et fidus Achates, inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas it medio chlamyde et pictis conspectus in armis, qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590 extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit. stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur pulveream nubem et fulgentis aere catervas. olli per dumos, qua proxima meta viarum, armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595 quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum. est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, religione patrum late sacer; undique colles inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt. Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600 arvorum pecorisque deo, lucumque diemque, qui primi finis aliquando habuere Latinos. haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant castra locis, celsoque omnis de colle videri iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605 huc pater Aeneas et bello lecta iuventus succedunt, fessique et equos et corpora curant. torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE VULCANI ARMIS (8.608-625) At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608 dona ferens aderat; natumque in valle reducta ut procul egelido secretum flumine vidit, 610 talibus adfata est dictis seque obtulit ultro: ´en perfecta mei promissa coniugis arte munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.´ dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615 arma sub adversa posuit radiantia quercu. ille deae donis et tanto laetus honore expleri nequit atque oculos per singula volvit, miraturque interque manus et bracchia versat terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620 fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem, sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes solis inardescit radiis longeque refulget; tum levis ocreas electro auroque recocto, hastamque et clipei non enarrabile textum. 625 torna all´indice dell´Eneide Comprensione italiana della versione
DE AENEAE CLIPEO (8.626-731) illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626 haud vatum ignarus venturique inscius aevi fecerat ignipotens, illic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella. fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630 procubuisse lupam, geminos huic ubera circum ludere pendentis pueros et lambere matrem impavidos, illam tereti cervice reflexa mulcere alternos et corpora fingere lingua. nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635 consessu caveae, magnis Circensibus actis, addiderat, subitoque novum consurgere bellum Romulidis Tatioque seni Curibusque severis. post idem inter se posito certamine reges armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640 stabant et caesa iungebant foedera porca. haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae distulerant (at tu dictis, Albane, maneres), raptabatque viri mendacis viscera Tullus per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645 nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat accipere ingentique urbem obsidione premebat; Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. illum indignanti similem similemque minanti aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650 et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis. in summo custos Tarpeiae Manlius arcis stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. atque hic auratis volitans argenteus anser 655 porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant arcemque tenebant defensi tenebris et dono noctis opacae. aurea caesaries ollis atque aurea vestis, virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660 auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant gaesa manu, scutis protecti corpora longis. hic exsultantis Salios nudosque Lupercos lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665 pilentis matres in mollibus. hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670 haec inter tumidi late maris ibat imago aurea, sed fluctu spumabant caerula cano, et circum argento clari delphines in orbem aequora verrebant caudis aestumque secabant. in medio classis aeratas, Actia bella, 675 cernere erat, totumque instructo Marte videres fervere Leucaten auroque effulgere fluctus. hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680 laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus. parte alia ventis et dis Agrippa secundis arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum), tempora navali fulgent rostrata corona. hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685 victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum virisque Orientis et ultima secum Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx. una omnes ruere ac totum spumare reductis convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690 alta petunt; pelago credas innare revulsas Cycladas aut montis concurrere montibus altos, tanta mole viri turritis puppibus instant. stuppea flamma manu telisque volatile ferrum spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695 regina in mediis patrio vocat agmina sistro, necdum etiam geminos a tergo respicit anguis. omnigenumque deum monstra et latrator Anubis contra Neptunum et Venerem contraque Minervam tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700 caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae, et scissa gaudens vadit Discordia palla, quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705 omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. ipsa videbatur ventis regina vocatis vela dare et laxos iam iamque immittere funis. illam inter caedes pallentem morte futura fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710 contra autem magno maerentem corpore Nilum pandentemque sinus et tota veste vocantem caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. at Caesar, triplici invectus Romana triumpho moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715 maxima ter centum totam delubra per urbem. laetitia ludisque viae plausuque fremebant; omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae; ante aras terram caesi stravere iuvenci. ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720 dona recognoscit populorum aptatque superbis postibus; incedunt victae longo ordine gentes, quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725 finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis, extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis, indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Volcani, dona parentis, miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730 attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731
DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370 Laurentumque minis et duro mota tumultu Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo incipit et dictis divinum aspirat amorem: ´dum bello Argolici vastabant Pergama reges debita casurasque inimicis ignibus arces, 375 non ullum auxilium miseris, non arma rogavi artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx, incassumve tuos volui exercere labores, quamvis et Priami deberem plurima natis, et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380 nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris: ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei, te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385 ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.´ dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis cunctantem amplexu molli fovet. ille repente accepit solitam flammam, notusque medullas intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390 non secus atque olim tonitru cum rupta corusco ignea rima micans percurrit lumine nimbos; sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. tum pater aeterno fatur devinctus amore: ´quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395 quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset, tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset; nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos. et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400 quidquid in arte mea possum promittere curae, quod fieri ferro liquidove potest electro, quantum ignes animaeque valent, absiste precando viribus indubitare tuis.´ ea verba locutus optatos dedit amplexus placidumque petivit 405 coniugis infusus gremio per membra soporem.
DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407 curriculo expulerat somnum, cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Minerva impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410 noctem addens operi, famulasque ad lumina longo exercet penso, castum ut servare cubile coniugis et possit parvos educere natos: haud secus ignipotens nec tempore segnior illo mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415 insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque erigitur Liparen fumantibus ardua saxis, quam subter specus et Cyclopum exesa caminis antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420 stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellus. hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto. ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro, Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425 his informatum manibus iam parte polita fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo deicit in terras, pars imperfecta manebat. tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430 fulgores nunc terrificos sonitumque metumque miscebant operi flammisque sequacibus iras. parte alia Marti currumque rotasque volucris instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes; aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435 certatim squamis serpentum auroque polibant conexosque anguis ipsamque in pectore divae Gorgona desecto vertentem lumina collo. ´tollite cuncta´ inquit ´coeptosque auferte labores, Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440 arma acri facienda viro. nunc viribus usus, nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra. praecipitate moras.´ nec plura effatus, at illi ocius incubuere omnes pariterque laborem sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445 vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit. ingentem clipeum informant, unum omnia contra tela Latinorum, septenosque orbibus orbis impediunt. alii ventosis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450 aera lacu; gemit impositis incudibus antrum; illi inter sese multa vi bracchia tollunt in numerum, versantque tenaci forcipe massam.
DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454 Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455 et matutini volucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis. tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460 nec non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem. hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465 filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec: ´maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470 res equidem Troiae victas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni, hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475 iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat: fatis huc te poscentibus adfers. haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480 hanc multos florentem annos rex deinde superbo imperio et saevis tenuit Mezentius armis. quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni effera? di capiti ipsius generique reservent. mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485 componens manibusque manus atque oribus ora, (tormenti genus) et sanie taboque fluentis complexu in misero longa sic morte necabat. at fessi tandem cives infanda furentem armati circumsistunt ipsumque domumque, 490 obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros confugere et Turni defendier hospitis armis. ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis, regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495 his ego te, Aenea, ductorem milibus addam. toto namque fremunt condensae litore puppes signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus, flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500 fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces." tum Etrusca resedit hoc acies campo monitis exterrita divum. ipse oratores ad me regnique coronam 505 cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus invidet imperium seraeque ad fortia vires. natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510 hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fatum indulget, quem numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515 militiam et grave Martis opus, tua cernere facta adsuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.´
DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520 Aeneas Anchisiades et fidus Achates, multaque dura suo tristi cum corde putabant, ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque improviso vibratus ab aethere fulgor cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525 Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens. arma inter nubem caeli in regione serena per sudum rutilare vident et pulsa tonare. obstipuere animis alii, sed Troius heros 530 agnovit sonitum et divae promissa parentis. tum memorat: ´ne vero, hospes, ne quaere profecto quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo. hoc signum cecinit missuram diva creatrix, si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535 laturam auxilio. heu quantae miseris caedes Laurentibus instant. quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas scuta virum galeasque et fortia corpora volves, Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.´ 8.540 Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto et primum Herculeis sopitas ignibus aras excitat, hesternumque larem parvosque penatis laetus adit; mactat lectas de more bidentis Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545 post hinc ad navis graditur sociosque revisit, quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantis virtute legit; pars cetera prona fertur aqua segnisque secundo defluit amni, nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550 dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva; ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.
DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554 ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis. vota metu duplicant matres, propiusque periclo it timor et maior Martis iam apparet imago. tum pater Evandrus dextram complexus euntis haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur: ´o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560 qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi scutorumque incendi victor acervos et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, nascenti cui tris animas Feronia mater horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565 ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis): non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam, nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570 funera, tam multis viduasset civibus urbem. at vos, o superi, et divum tu maxime rector Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis et patrias audite preces. si numina vestra incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575 si visurus eum vivo et venturus in unum, vitam oro, patior quemvis durare laborem. sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris, nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam, dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580 dum te, care puer, mea sola et sera voluptas, complexu teneo, gravior neu nuntius auris vulneret.´ haec genitor digressu dicta supremo fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.
DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585 Aeneas inter primos et fidus Achates, inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas it medio chlamyde et pictis conspectus in armis, qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590 extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit. stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur pulveream nubem et fulgentis aere catervas. olli per dumos, qua proxima meta viarum, armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595 quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum. est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, religione patrum late sacer; undique colles inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt. Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600 arvorum pecorisque deo, lucumque diemque, qui primi finis aliquando habuere Latinos. haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant castra locis, celsoque omnis de colle videri iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605 huc pater Aeneas et bello lecta iuventus succedunt, fessique et equos et corpora curant.
DE VULCANI ARMIS (8.608-625) At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608 dona ferens aderat; natumque in valle reducta ut procul egelido secretum flumine vidit, 610 talibus adfata est dictis seque obtulit ultro: ´en perfecta mei promissa coniugis arte munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.´ dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615 arma sub adversa posuit radiantia quercu. ille deae donis et tanto laetus honore expleri nequit atque oculos per singula volvit, miraturque interque manus et bracchia versat terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620 fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem, sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes solis inardescit radiis longeque refulget; tum levis ocreas electro auroque recocto, hastamque et clipei non enarrabile textum. 625
DE AENEAE CLIPEO (8.626-731) illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626 haud vatum ignarus venturique inscius aevi fecerat ignipotens, illic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella. fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630 procubuisse lupam, geminos huic ubera circum ludere pendentis pueros et lambere matrem impavidos, illam tereti cervice reflexa mulcere alternos et corpora fingere lingua. nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635 consessu caveae, magnis Circensibus actis, addiderat, subitoque novum consurgere bellum Romulidis Tatioque seni Curibusque severis. post idem inter se posito certamine reges armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640 stabant et caesa iungebant foedera porca. haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae distulerant (at tu dictis, Albane, maneres), raptabatque viri mendacis viscera Tullus per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645 nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat accipere ingentique urbem obsidione premebat; Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. illum indignanti similem similemque minanti aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650 et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis. in summo custos Tarpeiae Manlius arcis stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. atque hic auratis volitans argenteus anser 655 porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant arcemque tenebant defensi tenebris et dono noctis opacae. aurea caesaries ollis atque aurea vestis, virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660 auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant gaesa manu, scutis protecti corpora longis. hic exsultantis Salios nudosque Lupercos lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665 pilentis matres in mollibus. hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670 haec inter tumidi late maris ibat imago aurea, sed fluctu spumabant caerula cano, et circum argento clari delphines in orbem aequora verrebant caudis aestumque secabant. in medio classis aeratas, Actia bella, 675 cernere erat, totumque instructo Marte videres fervere Leucaten auroque effulgere fluctus. hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680 laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus. parte alia ventis et dis Agrippa secundis arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum), tempora navali fulgent rostrata corona. hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685 victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum virisque Orientis et ultima secum Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx. una omnes ruere ac totum spumare reductis convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690 alta petunt; pelago credas innare revulsas Cycladas aut montis concurrere montibus altos, tanta mole viri turritis puppibus instant. stuppea flamma manu telisque volatile ferrum spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695 regina in mediis patrio vocat agmina sistro, necdum etiam geminos a tergo respicit anguis. omnigenumque deum monstra et latrator Anubis contra Neptunum et Venerem contraque Minervam tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700 caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae, et scissa gaudens vadit Discordia palla, quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705 omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. ipsa videbatur ventis regina vocatis vela dare et laxos iam iamque immittere funis. illam inter caedes pallentem morte futura fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710 contra autem magno maerentem corpore Nilum pandentemque sinus et tota veste vocantem caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. at Caesar, triplici invectus Romana triumpho moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715 maxima ter centum totam delubra per urbem. laetitia ludisque viae plausuque fremebant; omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae; ante aras terram caesi stravere iuvenci. ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720 dona recognoscit populorum aptatque superbis postibus; incedunt victae longo ordine gentes, quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725 finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis, extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis, indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Volcani, dona parentis, miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730 attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731 |
GLI INIZI DELLA GUERRA (8.1-30) Come Turno innalzò dalla rocca il segnale di guerra ed i corni con rauco canto rimbombarono, e come frustò i forti cavalli e come agitò le armi, subito gli animi si scossero, insieme tutto il Lazio con trepido tumulto giura e la fiera gioventù 5 infuria. Per primi i capi Messapo ed Ufente ed il disprezzatore degli dei Mezemzio da ogni parte radunano le truppe e svuotano di coltivatori i vasti campi. Si manda Venulo alla città del grande Diomede, che chieda aiuto, informi che i Teucri s´nsediano nel Lazio, 10 Enea è sbarcato con la flotta e porta i vinti Penati e si dece chiesto dai fati come re, che molri popoli s´uniscono all´eroe dardanio ed il nome si sparge a vasto raggio nel Lazio: che cosa combini con tali inizi, quale evento di scontro 15 voglia, se la fortuna lo segue, appare piuù chiaramente a lui stesso (Diomede) che al re Turno ed al re Latino. Così per il Lazio. Ma l´eroe laomedonzio vedento tutto questo è agitato dalla grande tempesta di affanni e divide la veloce mente ora quua ora là, 20 lo strappa in diverse parti e dappertutto si volge, così la luce tremula nei bronzei catini d´acqua quando rifranto dal sole o dall´immagine della raggiante luna volteggia intorno per tutti i luoghi, e già si erge all´aria e ferisce i soffitti della sommità del tetto. 25 Era notte ed un profondo sopore per tutte le terre possedeva i viventi stanchi, la specie degli uccelli e degli armenti, quando il padre Enea sulla riva e sotto la volta del gelido etere, turbato in cuore per la triste guerra, si sdraiò e concesse un tardo riposo alle membra. 30
IL DIO TEVERE (8.31-85) A lui lo stesso dio del luogo, il Tevere dal bel corso, sembrò alzarsi in mezzo ai rami di pioppo e lo velava di azzurro mantello il sottile lino e la canna ombrosa (ne) copriva i capelli, così parlava e con queste parole toglieva gli affanni: 35 "O nato da stirpe di dei, che ci riporti dai nemici la città troiana e conservi eterna Pergamo, atteso dal suolo di Laurento e dai campi latini, tu qui hai sicura la casa, sicuri, non scoraggiarti, i penati. Non atterrirti alle minacce di guerra; tutto il rancore e le ire 40 degli dei cessarono. Ormai per te, non credere che il sonno crei questi fantasmi, trovata sotto le elci litoranee un´enorme scrofa giacerà, dopo aver partorito trenta piccoli, bianca, sdraiata al suolo, i piccoli attorno ai capezzoli, bianchi. 45 [questo sarà il posto della città, quella la sicura quiete delle fatiche,] Da questo, ritornando tre volte dieci anni, Ascanio fonderà la città dal nome famoso: Alba. Non canto incertezze. Ora con che piano tu riesca vincitore su quanto incombe, ascolta, spiegherò in breve. 50 In questi lidi gli Arcadi, stirpe originata da Pallante, che come compagni il re Evandro, che neguirono le insegne, scelsero il luogo e posero sui monti la città Pallanteo dal nome del proavo Pallante. Questi continuamente muovon guerra col popolo latino; 55 costoro aggiungili come soci agli accampamenti e stringi alleanze. Io stesso ti guiderò tra le rive ed il giusto corso, perché sospinto tu superi coi remi la corrrente contraria. Su alzati, figlio di dea e mentre cadono i primi astri, offri a Giunone preghiere ritualmente, vinci con voti 60 supplici ira e minacce. Da vincitore mi renderai onore. Io sono quello che vedi stringer le rive con piena corrente e tagliare le ricche coltivazioni, l´azzurro Tevere, fiume graditissimo al cielo. Qui ho la mia grande dimora, tra eccelse città esce la fonte." 65 Disse poi il fiume si nascose nel profondo letto volgendosi ai fondali; la notte ed il sonno lasciò Enea. Si alza guardando le luci nascenti del sole etereo ritualmente alza dal fiume l´onda con le cave palme ed effonde al cielo tali parole: 70 "Ninfe, ninfe di Laurento, donde i fiumi hanno origine, e tu, o Tevere padre col tuo santo corso, accogliete Enea ed allontanatelo finalmente dai pericoli. Con qualunque fonte i laghi trattengano te che commiseri i nostri mali, da qualunque suolo tu esca bellissimo, 75 sempre sarai onorato col mio onore, sempre con doni come fiume cornigero sovrano delle acque esperidi. Oh assistimi solo e più da vicino conferma la tua protezione." Così parla e sceglie dalla flotta due biremi e le fornisce di remeggio, insieme equipaggia i compagni di armi. 80 Eco dunque un prodigio impovviso e meraviglioso per gli occhi, una candida scrofa e dello stesso colore del bianco parto si sdraiò nella selva e si vede sul verde lido; orbene il pio Enea a te, Giunone massima, a te offrendo un sacrificio la immola e con la prole la dispone presso l´altare. 85
IL VIAGGIO SUL TEVERE (8.86-101) Quella notte, per quanto è lunga, calmò la gonfia corrente e rifluendo l´onda tacita così si arrestò, che stese la superficie alle acque a guisa di mite stagno e di placida palude, che mancasse al remo il contrasto. Quindi accelerano la rotta iniziata con lieto rumore: 90 l´unto abete scorre sui guadi; si meraviglian le onde, si meraviglia il bosconon abituato che nella corrente navighino scudi brillanti da lontano, e carene dipinte. Quelli faticano di remeggio giorno e notte superano i lunghi mendri, sono protetti da vari 95 alberi, e solcano sulla placida superficie verdi selve. Il sole infuocato aveva scalato metà giro del cielo quando vedono da lontano le mura e la rocca e sparsi i tetti delle case, che ora la potenza romana ha eguagliato al cielo, allora Evandro aveva povere cose. 100 Più rapidamente voltan le prore e s´avvicinano alla città.
PALLANTE, IL PRIMO DEI GIOVANI (8.102-183) Per caso in quel giorno il re arcade rendeva solenne onore al grande anfitrioniade ed agli dei nel bosco davanti alla città. Insieme con lui il figlio, insieme tutti i primi dei giovani ed il povero senato 105 offrivano incenso, tirpido sangue fumava presso gli altari. Come videro scorrere alte navi tra l´ombroso bosco e (uomini) taciti sforzarsi sui remi, si apaventano alla vista e tutti subito, lasciate le mense si alzano. Pallante audace vieta che essi 110 interrompano i sacri riti e presa la lancia, lui solo vola incontro e lontano dall´altura:"Giovani, quale motivo costrinse a tentare ignote vie? Dove andate?" disse. "quale stirpe? da quale patria?Portate pace o armi?" Allora il padre Enea dall´alta poppa così parla 115 e tende con la mano un rammo del pacifero olivo: "Tu vedi Troiugeni ed armi nemiche ai Latini, ma essi ci fecero profughi con guerra superba. Cerchiamo Evandro. Riferite questo e dite che capi scelti della Dardania son giunti a chiedere armi alleate" 120 Stupì colpito da tanto nome Pallante: "Avanza, chiunque tusia" disse " parla al cospetto del padre ed entra ospite tra i nostri penati." L´accolse con la mano e abbracciatolo strinde la destra; avanzati entrano nel bosco e lasciano il fiume. 125 Allora Enea parla al re con parole amiche: "Ottimo dei Graiugeni, cui la Fortuna volle che io supplice mi rivolgessi e tendessi rami coronate di benda, certamente non temetti perché guida di Danai ed Arcade e perché tu fossi unito per stirpe ai fratelli Atridi; 130 ma il mio coraggio, i santi oracoli degli dei ed i padri parenti, la tua fama diffusa nelle terre, unirono me a te e mi resero disponibile ai fati. Dardano, primo padre e fondatore della città iliaca, nato da Elettra Atlantide, come raccontano i Grai, 135 e portata fra i Teucri; Elettra la generò il massimo Atlante, che sostiene sulle spalle i mondi eterei. A voi e padre Mercurio, che la candida Maia, concepitolo, partorì sulla gelida cima di Cillene; Ma Maia, sentite se crediamo in qualcosa, la genera 140 Atlante, lo stesso Atlante che regge le stelle del cielo. Così la stirpe di entramdi si scinde da un unico sangue. Confidando su questo, non decisi messaggeri né con artificio primi tentativi con te; io stesso esposi me, me e la mia persona, supplice venni alle tue soglie. 145 E´ la stessa gente Daunia che insegue te con guerra crudele; se cacciassero noi, credono che nulla mancherebbe a metter sotto i loro gioghi tutta l´Esperia completamente, ed il mare che hanno sopra e che scorre sotto. Accogli e dà alleanza. Noi abbiamo forti petto 150 per la guerra, abbiamo coraggio e gioventù provata dai fatti." Aenea aveva parlato. Egli osservava con lo sguardo il volto e gli occhi del parlatore e tutta la persona. Poi così brevemente risponde: " Fortissimo fra i Teucri, come volentieri accolgo e riconosco te. Come ricordo le parole 155 del padre, la voce ed il volto del grande Anchise. Ricordo proprio Priamo Laomedonziade che visitava regni della sorella Esione e dirigendosi a Salamina subito dopo visitava i gelidi territori d´Arcadia. Allora la prima giovinezza mi rivestiva le guance di floridezza, 160 e ammiravo i capi teucri, ammirravo anche lo stesso Laomenziade; ma su tutti più alto avanzava Anchise. In me il cuore ardeva di giovanile amore nel conversare con l´eroe e congiungere destra a destra; l´avvicinai e bramoso lo condussi sotto le mura di Feneo. 165 Egli partendo mi diede una stupenda faretra e freccie licie ed una clamide intessuta d´oro, due briglie d´oro che adesso ha il mio Pallante. Dunque la destra che chiedete per me è unita da patto, ed appena la luce di domani ritornerà sulle terre, 170 vi congederò felici per l´aiuto e vi doterò di mezzi. Intanto questi riti annuali, poiché veniste come amici, che sarebbe sacrilego rimandare, celebrateli con noi partecipando e già ora abituatevi alle mense di alleati." Come questo fu detto, comanda di portare vivande e 175 le coppe tolte e pone lui stesso gli eroi su erboso sedile, accoglie Enea, il primo, su cuscino e pelle di villoso leone e lo invita su trono di acero. Poi giovani scelti ed il sacerdote dell´altare portano a gara le viscere di tori arrostite, accumulano in canestri 180 i doni della laboriosa Cerere, e servono Bacco. Enea ed insieme la gioventù troiana si ciba della intera schiena di un bue e delle sacre viscere.
ERCOLE E CACO (8.184-279) Dopo che fu tolta la fame e saziata la voglia di mangiare, il re Evandro disse: "Questi solenni riti per noi, 185 queste mense di tradizione, questo altare di sì gran divinità non l´impose una vuota superstizione ed ignara degli dei antichi: ospite troiano, salvati da crudeli pericoli facciamo e rinnoviamo onori meritati. Prima osserva questa rupe sospesa su rocce, 190 come lontano le masse spaccate e la casa del monte sta deserta ed i massi provocarono enorme rovina. Qui ci fu la spelonca, separata da vasto cavità, che il crudele aspetto del semiuomo Caco teneva inaccessibile ai raggi del sole; e sempre la terra era tiepida di nuova strage, ai superbi battenti pendevano pallidi volti di uomini con triste marciume. A questo mostro Vulcano era padre. Vomitando neri fuochi dalla sua bocca si muoveva con grande mole. E finalmente il tempo portò a noi che lo desideravamo 200 l´aiuto e l´arrivo del dio. Infatti il massimo vendicatore Alcide, superbo per l´uccisione e le spoglie del triplice Gerione, arrivava e spingeva di qui, vincitore, enormi tori, ed i buoi occupavano la valle ed il fiume. Ma l´istinto bestiale di Caco ladro, perché qualcosa 205 non fosse stato inosato o intentato o di delitto o di inganno, rubò dalle stalle quattro tori dal corpo superbo, ed altrettante giovenche d´aspetto straordinario. E questi, perché non vi fossero delle impronte per gli zoccoli dritti, tirati dalla spelonca per la coda e girate le tracce dei percorsi 210 il ladrone li nascondeva sotto buia rupe; per chi cercava nessun segno portava alla spelonca. Intanto, quando ormai l´Anfitrionisde muoveva dalle stalle gli armenti sazi e preparava la partenza, i buoi muggivano nel partire e tutto il bosco si riempiva 215 di lamenti ed i colli si abbandonavano con rimbombo. Una delle vacche rispose al richiamo e sotto il vasto antro muggì e chiusa tradì la speranza di Caco. Allora però il dolore era arso di nera bile per la rabbia ad Alcide:strappa con la mano le armi ed una quercia 220 pesante di nodi e di corsa si dirige ai pendii dell´aereo monte, allora per la prima volta i nostri videro Caco che temeva e turbato negli occhi; subito fugge più forte di Euro e cerca la spelonca, ai piedi il timore aggiunse le ali. Come si chiuse e rotte le catene abbassò un masso 225 enorme, che pendeva grazie al ferro e l´arte paterna, con una sbarrà fortificò i battenti rafforzati, ecco il Tirinzio furente nel cuore era là e spiando ogni accesso portava gli sguardi qua e là, fremendo coi denti. Tre volte perlustra, acceso d´ira, 230 tutto il monte Aventino, tre volte invano tenta le soglie rocciose, trevolte, stanco, si sedette nella valle. Un´acuta roccia si alzava, ovunque su pietre scoscese, sorgendo sul dorso della spelonca, altissima a vedersi, dimora adatta ai nidi di uccelli rapaci. 235 Questa, come dal giogo pendeva china a sinistra sul fiume, da destra spingendosi contro la scosse e la divelse strappata dalla profondità delle radici, poi subito la spinse; a quellla spinta rimbomba l´altissimo cielo, sussultan le rive e rifluisce atterrito il torrente. 240 Ma la spelonca e l´immensa reggia di Caco apparve scoperta, e le ombrose caverne si aprirono completamente, non diversamente se per una qualche forza la terra spaccandosi completamente aprisse le sedi infernali e schiudesse i pallide regni, odiosi agli dei, e si vedesse dall´alto l´immenso 245 baratro, trepiderebbero i Mani per la luce immessa. Quindi sorpreso improvvisamente dalla luce inaspettata e chiuso nella cava roccia e ruggendo insolitamente dall´alto Alcide lo incalza di colpi, chiama tutte e armi sovrasta con rami e massi enormi. 250 Quello però, infatti non c´è più alcuna fuga del pericolo, dalle fauci vomita un enorme, mirabile a dirsi, fumo ed avvolge la casa di cieca caligine togliendo la vista agli occhi, accumula sotto l´antro una fumosa notte, mescolate al fuoco le tenebre. 255 Non sopportò in cuore l´Alcide, lui stesso si lanciò nel fuoco con un salto a capofitto, dove il maggior fumo spinge l´onda e l´ingente spelonca bolle di nera nebbia. Qui nelle tenebre afferra Caco che vomita vani incendi avvinghiandolo in un nodo e stringendo lo soffoca 260 gli occhi schizzati e la gola secca di sangue. Subito si apre la nera casa, divelti i battenti, le vacche strappate e le rapine negate con giuramento si mostrano al cielo, per i piedi l´orribile cadavere viene tirato. Non posson saziarsi i cuori vedendo 265 i terribili occhi, il volto ed il petto villoso di setole della semibestia ed i fuochi spenti nelle fauci. Da allora fu celebrata la festa e lieti i discendenti conservarono il giorno, e per primo il promotore Potizio, e la casa Pinaria custode del culto di Ercole 270 fondò questo altare nel bosco, che da noi sempre sarà detta massima e che sempre sarà massima. Perciò orsù, giovani, cingete le chiome di fronda nel dovere di tanti ringraziamenti e porgete coppe nelle destre, invocate il comune dio e volentieri date vini." 275 Aveva detto, il pioppo bicolore con l´ombra erculea velò le chiome e pendette intrecciato di foglie, e la coppa sacro riempì la destra. Più velocemente tutti lieti libano sulla mensa e pregano gli dei.
CANTI IN ONORE DI ERCOLE (8.280-306) Partito intanto l´Olimpo, Vespero si fa più vicino. 280 Ormai i sacerdoti e per primo Potizio procedevano cinti di pelli secondo tradizione, e portavano fiaccole. Preparano banchetti e portano i graditi doni della seconda mensa e ricoprono gli altari di piatti ricolmi. Allora si presentano i Salii cinte le tempia di rami 285 di pioppo per i canti attorno agli altari accesi, questo il coro dei giovani, quello degli anziani, che col canto ricordano le lodi di Ercole e le azioni: come stringendo due serpi li strozzò con la mano, primi mostri della matrigna, come in guerra lui stesso distrusse famose città, 290 Troia ed Ecalia, come patì milla dure fatiche sotto il re Euristeo per i fati della ingiusta Giunone. " Tu, invincibile, i nubigeni bimembri Ileo e Folo immoli con la mano, tu (ancora) i mostri cretesi e sotto la rupe il gigantesco leone di Nemea. 295 Per te tremarono i laghi stigi, per te (pure) il portinaio dell´Orco sdraiato nell´antro cruento sopra le ossa rosicchiate; te nessun mostro, lo stesso gigantesco Tifeo, tenendo le armi , non ti atterrì; non circondò te privo di piani il serpente lerneo con la folla di teste. 300 Salve, vera prole di Giove, aggiunto onore agli dei, propizio con piede benigno visita noi ed i tui riti." Così celebrano coi canti; oltre a tutto aggiungono la spelonca di Caco, lui che esalava (di) fuochi. Risuona di strepito tutto il bosco ed i colli sussultano. 305
L´ANTICO LAZIO (8.306-369) Celebrati dunque i riti sacri, tutti si recano in città. Avanzava il re, coperto di anni, e procedendo teneva vicino Enea, come compagno, ed il figlio ed alleviava la via con vario parlare. Enea ammira e porta i facili occhi attorno 310 a tutto, è colpito dai luoghi e lieto chiede cosa per cosa ed ascolta i ricordi degli eroi precedenti. Allora il re Evandro, fondatore della rocca romana: "Questi boschi li occupavano Fauni e Ninfe indigene popolo di eroi nato dai tronchi e dal duro rovere, 315 essi non avevano né tradizione né culto, né sapevano aggiogare tori o raccogliere beni o conservare il prodotto, ma rami ed aspra caccia li forniva di vitto. Per primo venne Saturno dall´etereo Olimpo fuggendo le armi di Giove, esule, perduti i poteri. 320 Egli raccolse la razza indocile e dispersa sugli alti monti e diede leggi, preferì che si chiamasse Lazio, poiché sicuro fu latitante in queste terre. D´oro furon le epoche, che tramandano, sotto quel re: così in placida pace governava i popoli, 325 fino a quando succedette poco a poco una età deteriore ed offuscata e la rabbia della guerra e l´amor di possedere. Allora giunsero un manipolo ausonio e le genti sicane, più spesso la terra saturnia prese nome; allora (vennero) re e l´aspro Tevere dal corpo gigantesco 330 da cui poi (noi) Itali chiamammo il fiume col nome di Tevere; perse l´antico vero nome di Albula. Me, cacciato dalla patria e che seguivo i confini del mare, la Fortuna onnipotente ed il fato ineluttabile mi posero in questi luoghi, e (mi) spinsero i tremendi 335 moniti della madre, la ninfa Carmente ed Apollo, dio promotore." Appena detto questo, avanzantosi da lì mostra sia l´altare sia la porta che i Romani chiamano col nome di Carmentale, antico onore della ninfa Carmenta indovina profetica, che per prima profetò i futuri 340 grandi Eneadi ed il nobile Pallanteo. Da qui mostra l´immenso bosco, che il forte Romolo rese asilo ed il Lupercale sotto la gelida rupe secondo ol costume parrasio detto di Pan liceo. Mostra pure la selva del sacro Argileto, 345 attesta il luogo e racconta la morte dell´ospite Argo. Da qui lo conduce alla sede tarpeia ed al Cmpidoglio, ora d´oro, un tempo irto di rovi selvaggi. Già allora la terribile venerazione del luogo atterriva i paurosi contadini, già allora tremavano per la selva e la roccia. 350 "Questo bosco, disse, colle dalla cima frondosa, (quale dio è incerto) l´abita un dio; gli Arcadi credono aver visto lo stesso Giove, mentre spesso scuoteva con la destra egida nereggiante e radunava i nembi. Inoltre queste due città dalla mura abbattute, 355 tu vedi i resti ed i ricordi degli antichi eroi. Questa la fondò il padre Giano, questa rocca Saturno; questa ebbe nome Gianicolo, quella Saturnia." Con tali discorsi tra loro s´avvicinavano ai tetti del povero Evandro, qua e là vedevano armenti 360 muggire nel foro romani e nelle ricche Carine. Come si giunse al palazzo, " Queste soglie, disse, le passò Alcide vincitore, questa reggia l´accolse. Osa , ospite, disprezzare le ricchezze e renditi tu pure degno del dio, vieni non non superbo con le cose povere." 365 Disse e condusse il grande Enea sotto i frontoni del piccolo tetto e lo accomodò sdraiato sulle foglie stese e sulla pelle di un´orsa libica: la notte precipita e con le fosche ali abbraccia la terra.
VENERE E VULCANO (8.370-406) Ma Venere, madre non invano sgomenta nel cuore 370 sconvolta dalle minacce di Laurento e dal duro tumulto parla a Vulcano, e così inizia nell´aureo letto del coniuge e con le parole ispira un amore divino: "Mentre i re argolici con la guerra devastavano la dovuta Pergamo e le rocche destinate a cadere per i fuochi nemici, 375 non chiesi nessun aiuto per i miseri, non le armi della tua arte e potenza, né volli, carissimo coniuge, che tu facessi le tue opere invano, benchè moltissimo dovessi ai figli di Priamo, e spesso avessi pianto la dura fatica di Enea. 380 Ora per gli ordini di Giove si fermò nelle terre dei Rutuli: dunque io stessa vengo supplice e chiedo alla (tua) potenza per me sacra le armi, una madre per il figlio. Te la figlia di Nereo, te la sposa titonia potè piegare con lacrime. Guarda quali popoli si radunano, quali mura, chiuse òle porte, 385 affilano il ferro contro di me e la morte dei miei." Aveva detto e qua e là la divina con le nivee braccia lo scalda, lui esitante, con un morbido amplesso, Egli subito accoglie la solita fiamma, ed il noto calore penetrò nelle midolla e corse per le ossa crollate, 390 non diversamente da quando a volte rotta da risplendente tuono una igne fenditura brillante percorre di luce le nubi; S´accorse la moglie lieta dei tranelli e conscia della bellezza. Allora il padre stravinto dall´eterno amore dice: "Perché cerchi motivi da lontano? La fiducia di me per te 395 dove andò, divina? Se ci fosse stato simile affanno, anche allora sarebbe stato lecito per noi armare i Teucri; né il padre onnipotente né i fati vietavano che Troia durasse per altri dieci anni e Priamo soprvvivesse. E adesso se ti prepari a combattere e questo è per te il disegno, 400 checchè di prmura posso promettere nella mia arte, ciò che si può fare col ferro o col limpido elettro, quanto valgono fuochi e mantici, smetti, pregando, di dubitare delle tue forze.". Dette quelle parole diede gli amplessi desiderati e cercò, riversatosi nel grambo 405 della moglie il placido sopore nelle membra.
LE OFFICINE DI VULCANO (8.407-453) Quindi quando ormai nel mezzo del corso della notte trascorsa, la prima quiete aveva cacciato il sonno, appena che la donna cui fu imposto di sopportare con la conocchia e la sottile Minerva, suscita le ceneri ed i guochi sopiti 410 aggiungendo la notte alla fatica e con lungo compito alle lucerne affatica le ancelle, perché possa conservare casto il letto del coniuge ed allevare i figli piccoli: no diversamente il potente del fuoco né più tardo di quel tempo sorge dai molli giacigli per i lavori di fabbro. 415 Un´isola presso il lido sicanio e la Lipari eolia s´innalza alta con fumanti rocce, ma sotto di essa una spelonca e gli Antri etnei corrosi dalle officine dei Ciclopi rimbombano, i forti colpi uditi sulle incudini danno gemiti, stridono nelle caverne 420 le colate dei Calibi ed il fuoco nelle fornaci ansima, (è) la casa di Vulcano ela terra di nome Vulcania. Qui allora il potente col fuoco discese dall´alto cielo. I Ciclopi nel vasto antro lavoravano il ferro, Bronte, Sterope e nudo nelle memdra Piragmone. 425 Queste mani avevano un fulmine plasmato già con una parte levigata, quelli che numerosissimi il genitore da tutto il cielo scaglia sulle terre, parte restava imperfetta. Avevano aggiunto tre raggi di pioggia arricciata, tre di nube acquosa, tre di rosso fuoco e di Austro alato. 430 Adesso mescolavano all´opera folgori terrificanti e rimbombo e paurae le ire con le fiamme incalzanti. In altra parte attendevano al carro per Marte ed alle ruote volanti, con cui egli eccita gli uomini e le città; e rifinivano a gara le armi di Pallade adirata, la terrificante 435 egida, in oro con squame di serpenti, le serpi intrecciate e sul petto della dea la stessa Gorgone che gira gli occhi sul collo mozzato. "Togliete tutto, disse, mettete via le opere iniziate, Ciclopi etnei, e qui fate attenzione: 440 occorre fare armi per un forte eroe. Adesso uso di forze, (c´è bisogno) adesso di mani rapide, di ogni arte maestra adesso. Buttate via le incertezze." Disse non di più, ma quelli tutti si gettarono più alacremente e divisi gli incarichi ugualmente. A ruscelli scorre il bronzo ed il metallo dell´oro 445 il micidiale acciaio fonde nella vasta fornace. Formano un gigantesco scudo, unico contro tutte le lance dei Latini, alle piastre saldano sette piastre. Altri con mantici ventosi prendono e danno aria, altri bagnano in un lago i bronzi 450 che stridono; l´antro geme per le incudini impegnate; essi alternativamente alzano le molte braccia a ritmo, voltano la massa con tenaglia potente.
DISCORSO DI EVANDRO ED IL SUO AIUTO (8.454-519) Mentre il padre Lemnio affretta queste cose nelle terre eolie, la grande luce dall´umile tetto sveglia Evandro 455 el i canti mattutini di uccelli sotto la volta. L´anziano si alza e si copre le membra con la tunica e mette attorno alle piante dei piedi i lacci tirreni. Poi al fianco ed alle spalle lega la spada tegea avvolgendo la pelle di pantera calata da sinistra. 460 Inoltre anche due guardie dall´alta soglia precedono e dei cani accompagnano il passo del padrone. Si dirigeva alla sede e gli appartamenti dell´ospite Enea, memore l´eroe dei discorsi e del dono promesso. Non di meno Enea si faceva mattiniero; 465 veniva come compagno per questi il figlio, per quello Acate. Incontratisi uniscono le destre e si siedono su sedili nel mezzo e finalmente godono di libero discorso. Il re per preimo così: "Grandissima guida dei Teucri, salvo il quale mai 470 dichiarerò veramente vinte le potenze ed i regni di Troia, per noi all´aiuto di guerra a confronto di nome sì garnde esigue (sono) le forze; di qui siam chiusi dal fiume tosco, di là il Rutulo ci incalza e strepitano di armi attorno al muro. Ma io a te voglio unire ingenti popoli e accampamenti ricchi 475 di poteri, e questa salvezza la offre un caso impensato: ti rechi qui, chiedendolo i fati. Non lontano di qui, fondata su antica roccia, si trova la sede della città agillina, dove un tempo il popolo di Lidia, famosissima in guerra, s´insediò nei gioghi etruschi. 480 Questa fiorente per molti anni ma poi con comando superbo e crudeli armi, la tenne il re Mezenzio. Perchè ricordare le sacrileghe stragi, perché gliefferati delitti del tiranno? Gli dei li riservino al suo capo ed alla stirpe. Addirittura congiungeva corpi morti ai vivi 485 collegando le mani alle mani ed i volti ai volti, (sorta di tortura) e così li uccideva grondanti di marciume e putredine in un miserevole abbraccio con lunga morte. Ma finalmente i cittadini stanchi armati attorniano lui stesso che scatenava mostruosità e la casa, 490 (ne) uccidono i compagni, gettan fuoco ai tetti. Egli sfuggito tra la strage nei territori dei Rutuli fuggiva ed era difeso dalle armi dell´ospite Turno. Perciò tutta l´Etruria insorse con giusti furoti, richiedono il re per il supplizio, con Marte presente. 495 A queste migliaia io ti renderò condottiero, Enea. Su tutto il lido le poppe radunate fremono e comandano di dare il segnale, li trattiene il vecchio aruspice profetando i fati: "O scelta gioventù di Meonia, fiore e valore degli antichi eroi, che un giusto dolore porta 500 contro il nemico e Mezenzio accende con meritata ira, a nessun Italico è lecito sottomettere un sì gran popolo: scegliete capi stranieri." Allora la schiera etrusca per questo si arrestò sul campo atterrita dai moniti degli dei. Lo stesso Tarconte inviò a me messaggeri e la corona 505 del regno con lo scettro e mi affida le insegne, (perché) io avanzi con gli accampamenti, prenda i regni tirreni. Ma una vecchiaia lenta per il freddo ed esausta per gli anni mi invidia il potere e le forze tarde ad azioni forti. Esorterei il figlio, se misto di madre sabella non 510 traesse di lì una parte di patria. Tu, il cui fato permette agli anni ed alla stirpe, che le divinità chiamano, procedi, o fortissimo condottiero di Teucri ed Itali. Inoltre a te unirò costui, speranza e delizia di noi, Pallante; sotto di te maestro si abitui a sopportare 515 la milizia ed il pesante lavoro di Marte, ad osservare i tuoi fati ed ammiri te fin dai primi anni. Darò a questi due volte cento cavalieri Arcadi, forze scelte di giovinezza, ed a suo nome altrettanti Pallante a te."
IL CHIARO SEGNO DI VENERE CITEREA (8.520-553) Aveva appena detto così ed Enea anchisiade 520 ed il fedele Acate tenevano fissi i volti, e pensavano nel loro triste cuore molte avversità, se dal cielo aperto Citerea non avesse dato un segno. Una folgore vibrata dall´etere improvviso giunse con fragore e tutto sembrò cadere subito, 525 ed lo squillo tirreno di tromba muggire nell´aria. Guardano in alto, di nuovo ed ancora un immenso fragore rimbomba. Vedono in una nube nella regione limpida del cielo delle armi brillare nel sereno e colpite tuonare. Gli altri stupirono in cuore, ma l´eroe troiano 530 riconobbe il suono e le promesse della divina madre. Allora ricorda: " Davero, ospite, non chiedere subito quale caso annuncino i prodigi: io son chiamato dall´Olimpo. La madre divina profetò che avrebbe mandato questo segno, se piombasse la guerra, ed avrebbe portato armi vulcanie 535 in aiuto nel cielo. Ahimè quante stragi sovrastano i miseri Laurenti. Quale fio, Turno, mi pagherai. Quanti scudi di eroi, elmi e corpi potenti volgerai sotto le onde, padre Tevere.Chiedano schiere, rompano i patti." 540 Come espresse queste parole, si alza dall´alto solio e prima ravviva coi fuochi erculei gli altari sopiti, e lieto venera il lare straniero ed i piccoli penati; parimenti Evandro immola ritualmente due pecore, parimenti la gioventù troiana. 545 Poi di qui passa alle navi e rivede i compagni, dal cui numero sceglie quelli di superiore valore che lo seguano alle guerre; la parte restante è portata dall´acqua in giù e lenta defluisce sul fiume favorevole, per giungere messaggera ad Ascanio dei fatti e del padre. 550 Si danno cavalli ai Teucri che si dirigono ai campi tirreni; per Enea ne conducono uno fuori sorteggio, che una rossa pelle di leone copre splendente con le unghie dorate.
IL SALUTO DI EVANDRO AL FIGLIO (8.554-584) La fama vola subito divulgata nella piccola città che i cavalieri vanno piuttosto velocemente alle soglie del re Tirreno. 555 Le madri raddoppiano le preghiere per la paura, il timore va troppo vicino al pericolo e maggiore ormai appare il volto di Marte. Allora il padre Evandro stretta la destra del partente s´attacca insaziabile piangendo e così parla: "O se Giove riportasse gli anni passati, 560 quale ero quando atterrai la prima fila sotto la stessa Preneste e vincitore incendia cumuli di scudi e con questa destra mandai sotto il Tartaro il re Erulo, a cui la madre Feronia nascendo aveva dato tre vite, orrendo a dirsi, le armi tre volte bisognava muovere, 565 bisognava tre volte abbatterlo con la morte; a lui però allora questa destra tolse le vite e parimenti lo svestì delle armi): io ora non sarei strappato dal tuo dolce abbraccio, figlio, mai, né mai Mezenzio insultando questo capo vicino avrebbe dato tante morti col ferro, 570 avrebbe privato la città di tanti cittadini. Ma voi, o celesti, e tu grandissimo sovrano degli dei Giove, prego, abbiate pietà del re arcade ed ascoltate le preghiere d´un padre. Se le vostre potenze, se i fati mi conservano Pallante incolume, 575 se vivo per vederlo e ritovari insieme, chiedo la vita, e patisco sopportare qualsiasi fatica. Se, Fortuna, minacci qualche situazione indicibile, adesso, oh adesso si possa rompere la crudele vita, mentre gli affanni (sono) ambigui, mentre la speranza del futuro (è) incerta, mentre, caro ragazzo, mia sola e tarda gioia, ti tengo con l´abbraccio, né una troppo grave notizia ferisca le orecchie." Queste espressioni riversava il genitore nella partenza suprema; i servi lo portavano in casa svenuto.
LA PARTENZA DA PALLANTEO (8.585-607) Già dunque era uscita, aperte le porte, la cavalleria, 585 Enea tra i primi ed il fido Acate, poi gli altri capi troiani; lo stesso Pallante va in mezzo alla schiera, notato dalla clamide e nelle armi dipinte, come quando Lucifero bagnato dall´onda di Oceano, che Venere preferisce tra gli altri fuochi degli astri, 590 ha alzato il sacro volto e sciolte le tenebre. Sulle mura stanno le pavide madri e con gli occhi seguono la nube di polvere e le truppe brillanti di bronzo. Essi tra i cepigli, per dove la meta delle vie è più vicina, si dirigono armati; corre il clamore, serrata la schiera, 595 lo zoccolo scuote il soffice campo con quadruplice suono. C´è un enorme bosco vicino al gelido fiume di Cere, sacro per il culto dei padri per largo tratto, ovunque concavi colli lo chiudono e lo cingoo un bosco di nero abete. E´ fama che gli antichi Pelasgi han consacrato a Silvano, 600 dio dei campi e del bestiame, sia il bosco che un a data, quelli che per primi ebbero un tempo i terreni latini. Non lontano di qui Tarconte ed i Tirreni tenevano sicuri gli accampamenti in posizioni, e già da un alto colle si poteva vedere la legione e s´accampava in vasti campi. 605 Qui si recano l padre Enea ela gioventù scelta per la guerra, e stanchi riposano sia i cavalli che i corpi
LE ARMI DI VULCANO (8.608-625) Ma la dea venere tra i candidi nembi si presentava portando doni; come vide da lontano il figlio in una valle appartata solitaria presso il gelido fiume, 610 parlò con tali parole e si offrì apertamente: " Ecco i doni promessi fatti dall´arte del mio coniuge, perché non esiti, figlio, ad assalire subito in battaglia i superbi Laurenti ed il potente Turno." Disse, e la Citerea cercò gli abbracci del figlio, 615 pose le raggianti armi sotto una quercia di fronte. Egli lieto non potè saziarsi dei doni e di sì grande onore della dea e volse gli occhi su ogni particolare, ammira e gira fra le mani e le braccia il terribile elmo con le creste e vomitante fiamme, 620 la spada fatale, la corazza di bronzo, rigida, color sangue, gigantesca, come quando una azzurra nube arde ai raggi del sole e rifulge lontano; poi i gambali lucenti di elettro e d´oro fuso, l´asta e l´inenarrabile fattura dello scudo. 625
LO SCUDO DI ENEA (8.626-731) Lì re itale gesta ed i trionfi dei romani non ignaro dei vati e conoscitore del tempo futuro il potente col fuoco le aveva plasmate, lì tutta la razza della stirpe futura in ordine da Ascanio e le guerre combattute. Aveva plasmato anche la lupa di Marte che ha partorito 630 giacere nel verde antro, attorno alle mammelle a lei pendenti, i due bambini giocare ed impavidi succhiare la madre, ella con la testa tornita girata accarezzava l´uno e l´altro e leccava i corpi con la lingua. Né lontano da qui Roma e le Sabine nella folla del circo, 635 rapite senza legge, compiuti i grandi giochi Circensi, le aveva aggiunto ed improvvisamente scatenarsi nuova guerra tra Romulidi, il vecchio Tazio ed i Curi severi. Dopo gli stessi re armati, fermato lo scontro, davanti all´altare di Giove erano in piedi tenendo 640 le coppe e stringevano patti, sacrificata una porca. Non lontano di lì le veloci quadrighe in direzioni contrarie avevan spaccato Metto ( ma tu, Albano, dovevi restare alle parole) e Tullo trascinava le viscere dell´uomo falso per la selva, ed i rovi sparsi grondavan di sangue. 645 Pure Porsenna ordinava di accogliere Tarquinio cacciato e pressava la città di gigantesco assedio; Gli Eneadi si precipitavano alle armi per la libertà. Lo avresti potuto vedere simile a chi s´indigna e simile a chi minaccia, poiché Coclite osava rompere il ponte 650 e Clelia, rotte le catene, passava a nuoto il fiume. In cima alla rocca Tarpea Manlio, il custode, si ergeva davanti al tempio ed occupava l´alto Campidoglio, la reggia nuova era irta della paglia romulea. Ancora qui svolazzante tra i portici d´oro un´oca 655 d´argento gridava che c´erano i Galli; i Galli attraverso roveti si avvicinavano ed occupavan la rocca difesi dalle tenebre e dal dono d´una notte buia. Essi avevan capigliatura d´oro e veste d´oro, brillano nei mantelli striati, poi i colli lattei 660 son intrecciati d´oro, due lance alpine ciascuno rosseggiano in mano, protetti i corpi da lunghi scudi. Qui aveva scolpito i Salii danzanti ed i nudi Luperci i berretti di lana e gli ancili caduti dal cielo, le caste madri conducevano per la città sacri oggetti 665 su comodi carri. Pontano da qui aggiunse anche le sedi tartaree, le alte porte di Dite, pure le pene dei delitti, e te, Catilina, pendente da minaccioso scoglio e e temente i volti delle Furie, i pii appartati, Catone che dava ad essi le leggi. 670 Tra queste una dorata immagine di un mare gonfio correva vastamente, ma le acque azzurre spumeggiavano di bianco flutto, ed attorno splendenti delfini d´argento in cerchio le spazzavano con le code e tagliavano la marea. In mezzo era (possibile) vedere le flotte bronzee, 675 le guerre di Azio, e, schierato Marte, potevi vedere tutto il Laucate ribollire e risplendere nell´oro i flutti. Di qui Cesare Augusto guidando gli Itali in battaglie coi senatori ed il popolo, i penati ed i grandi dei, ritto su alta poppa, a cui le tempie liete lampeggiano 680 fiamme gemelle e si mostra sul capo la stella paterna. Da un´altra parte con venti e dei propizi, Agrippa arduo, guidando una schiera, cui, (insegna superba di guerra), rifulgono le tempie rostrate di corona navale. Di qui Antonio con la potenza barbarica e varie armi, 685 vincitore dai popoli dell?aurora e dal rosso lido, trae con sè l´Egitto, le forze d´Oriente e la lontanissima Battriana, segue (orrore!) la coniuge Egiziana. Insieme tutti corrono e l´acqua tutta spumeggia sconvolta dai remi ripresi e dai rostri a tre denti. 690 Si dirigono al largo; crederesti le Cicladi divelte nuotare per mare o alti monti corrano contro monti, con sì gran mole su poppe turrite gli uomini incalzano. Fiamma di stoppa e ferro volante si scaglia a mano e con armi, i campi di Nettuno rosseggiano di nuova strage. 695 La regina in mezzo col patrio sistro chiama le schiere, non ancora vede le serpi gemelle alle spalle. Mostri di dei d´ogni parte ed Anubi che latra tengono armi contro Nettuno e Venere e contro Minerva. Infuria Marte in mezzo allo scontro 700 lavorato su ferro, e le tristi Dire dall´etere, Discordia, strappato il mantello, avanza gioendo, e Bellona la segue con la frusta di sangue. Apollo d´Azio osservando questo tendeva l´arco da sopra; per quel terrore tutto l´Egitto e gli Indi, 705 ogni Arabo, tutti i Sabei voltavan le spalle. Si vedeva la stessa regina, chiamati i venti, dare le vele e via via mollava le funi allentate. Il potente col fuoco l´aveva fatta che fra le stragi pallida per la morte futura era portata dalle onde e da Iapige, 710 di fronte il Nilo dal gran corpo dolorante che apriva gli orli e con tutta la veste chiamava nell´azzurro grembo e nei fiumi tenebrosi i vinti. Ma Cesare, salito sulle mura romane con triplice trionfo, consacrava un voto immortale agli dei Itali, 715 trecento massimi templi per tutta la città. Le vie per la gioia fremevano di giochi e d´applauso; in tutti i templi cori di madri, in tutti (c´erano) altari; davanti agli altari giovenchi uccisi coprivan la terra. Lui stesso sedendo sul niveo seggio di Febo biancheggiante 720 esamina i doni dei popoli e li attacca ai superbi battenti; avanzano in lunga fila le genti vinte, varie quanto di lingue, tanto del tipo di veste e di armi. Qui la stirpe dei Nomadi e gli Africani discinti li aveva rappresentati il Mulcibero, i Lelegi, i Cari, i Geloni 725 che portan frecce; l´Eufrate già più mite correva con le onde, i Morini ultimi degli uomini, il Reno bicorne gli indomiti Dai e l´Arasse adirato per il ponte. Tali cose ammirava sullo scudo di Vulcano, doni della madre ed ignaro dei fatti gioisce per l´immagine 730 alzando sulla spalla sia la fama che i fati dei nipoti |