L´Eneide (Libro 8)


LATINOITALIANO

DE BELLI INITIIS (8.1-30)
Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1
extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,
utque acris concussit equos utque impulit arma,
extemplo turbati animi, simul omne tumultu
coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5
effera. ductores primi Messapus et Ufens
contemptorque deum Mezentius undique cogunt
auxilia et latos vastant cultoribus agros.
mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem
qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10
advectum Aenean classi victosque penatis
inferre et fatis regem se dicere posci
edoceat, multasque viro se adiungere gentis
Dardanio et late Latio increbrescere nomen:
quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,
eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
quam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. quae Laomedontius heros
cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20
in partisque rapit varias perque omnia versat,
sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis
sole repercussum aut radiantis imagine lunae
omnia pervolitat late loca, iamque sub auras
erigitur summique ferit laquearia tecti. 25
nox erat et terras animalia fessa per omnis
alituum pecudumque genus sopor altus habebat,
cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
procubuit seramque dedit per membra quietem. 30


DE DEO TIBERINO (8.31-85)
huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31
populeas inter senior se attollere frondes
visus eum tenuis glauco velabat amictu
carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,
tum sic adfari et curas his demere dictis: 35
´O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
hic tibi certa domus, certi ne absiste penates.
neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40
concessere deum.
iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
triginta capitum fetus enixa iacebit,
alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45
[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]
ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat
expedias victor, paucis adverte docebo. 50
Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,
delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico
hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55
hos castris adhibe socios et foedera iunge.
ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
adversum remis superes subvectus ut amnem.
surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60
supplicibus supera votis. mihi victor honorem
persolves. ego sum pleno quem flumine cernis
stringentem ripas et pinguia culta secantem,
caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.´ 65
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto
ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.
surgit et aetherii spectans orientia solis
lumina rite cavis undam de flumine palmis
sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70
´Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,
tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
accipite Aenean et tandem arcete periclis.
quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75
semper honore meo, semper celebrabere donis
corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
adsis o tantum et propius tua numina firmes.´
sic memorat, geminasque legit de classe biremis
remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,
candida per silvam cum fetu concolor albo
procubuit viridique in litore conspicitur sus;
quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,
mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85


DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101)
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86
leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90
labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,
miratur nemus insuetum fulgentia longe
scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
olli remigio noctemque diemque fatigant
et longos superant flexus, variisque teguntur 95
arboribus, viridisque secant placido aequore silvas.
sol medium caeli conscenderat igneus orbem
cum muros arcemque procul ac rara domorum
tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100
ocius advertunt proras urbique propinquant.


DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183)
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102
Amphitryoniadae magno divisque ferebat
ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105
tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
ut celsas videre rates atque inter opacum
adlabi nemus et tacitos incumbere remis,
terrentur visu subito cunctique relictis
consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110
sacra vetat raptoque volat telo obius ipse,
et procul e tumulo: ´iuvenes, quae causa subegit
ignotas temptare vias? quo tenditis?´ inquit.
´qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?´
tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115
paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
´Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
quos illi bello profugos egere superbo.
Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos
Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.´ 8.120
obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
´egredere o quicumque es´ ait ´coramque parentem
adloquere ac nostris succede penatibus hospes.´
excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;
progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
´optime Graiugenum, cui me Fortuna precari
et vitta comptos voluit praetendere ramos,
non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas
quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130
sed mea me virtus et sancta oracula divum
cognatique patres, tua terris didita fama,
coniunxere tibi et fatis egere volentem.
Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,
Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135
advehitur Teucros; Electram maximus Atlas
edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.
vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140
idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.
sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
his fretus non legatos neque prima per artem
temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque
obieci caput et supplex ad limina veni. 145
gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello
insequitur; nos si pellant nihil afore credunt
quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,
et mare quod supra teneant quodque adluit infra.
accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150
pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.´
Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis
iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.
tum sic pauca refert: ´ut te, fortissime Teucrum,
accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155
et vocem Anchisae magni vultumque recordor.
nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamum Salamina petentem
protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160
mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum
Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat
Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore
compellare virum et dextrae coniungere dextram;
accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165
ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
discedens chlamydemque auro dedit intertextam,
frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.
ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,
et lux cum primum terris se crastina reddet, 170
auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.
interea sacra haec, quando huc venistis amici,
annua, quae differre nefas, celebrate faventes
nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.´
Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175
pocula gramineoque viros locat ipse sedili,
praecipuumque toro et villosi pelle leonis
accipit Aenean solioque invitat acerno.
tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180
dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.
vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus
perpetui tergo bovis et lustralibus extis.


DE HERCULE ET CACO (8.184-279)
Postquam exempta fames et amor compressus edendi,
rex Evandrus ait: ´non haec sollemnia nobis, 185
has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
vana superstitio veterumque ignara deorum
imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis
servati facimus meritosque novamus honores.
iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190
disiectae procul ut moles desertaque montis
stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.
hic spelunca fuit vasto summota recessu,
semihominis Caci facies quam dira tenebat
solis inaccessam radiis; semperque recenti 195
caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
ora virum tristi pendebant pallida tabo.
huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
ore vomens ignis magna se mole ferebat.
attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200
auxilium adventumque dei. nam maximus ultor
tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
Alcides aderat taurosque hac victor agebat
ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205
aut intractatum scelerisve dolive fuisset,
quattuor a stabulis praestanti corpore tauros
avertit, totidem forma superante iuvencas.
atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,
cauda in speluncam tractos versisque viarum 210
indiciis raptor saxo occultabat opaco;
quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
interea, cum iam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
discessu mugire boves atque omne querelis 215
impleri nemus et colles clamore relinqui.
reddidit una boum vocem vastoque sub antro
mugiit et Caci spem custodita fefellit.
hic vero Alcidae furiis exarserat atro
felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220
robur, et aerii cursu petit ardua montis.
tum primum nostri Cacum videre timentem
turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro
speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225
deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
pendebat, fultosque emuniit obice postis,
ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230
lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
stabat acuta silex praecisis undique saxis
speluncae dorso insurgens, altissima visu,
dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235
hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,
dexter in adversum nitens concussit et imis
avulsam solvit radicibus, inde repente
impulit; impulsu quo maximus intonat aether,
dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240
at specus et Caci detecta apparuit ingens
regia, et umbrosae penitus patuere cavernae,
non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens
infernas reseret sedes et regna recludat
pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245
cernatur, trepident immisso lumine Manes.
ergo insperata deprensum luce repente
inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
desuper Alcides telis premit, omniaque arma
advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250
ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,
faucibus ingentem fumum mirabile dictu
evomit involvitque domum caligine caeca
prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255
non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem
praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260
elisos oculos et siccum sanguine guttur.
panditur extemplo foribus domus atra revulsis
abstractaeque boves abiurataeque rapinae
caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265
terribilis oculos, vultum villosaque saetis
pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.
ex illo celebratus honos laetique minores
servavere diem, primusque Potitius auctor
et domus Herculei custos Pinaria sacri 270
hanc aram luco statuit, quae maxima semper
dicetur nobis et erit quae maxima semper.
quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
cingite fronde comas et pocula porgite dextris,
communemque vocate deum et date vina volentes.´ 275
dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
velavitque comas foliisque innexa pependit,
et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes
in mensam laeti libant divosque precantur.


DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306)
Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280
iamque sacerdotes primusque Potitius ibant
pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
instaurant epulas et mensae grata secundae
dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285
populeis adsunt evincti tempora ramis,
hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
monstra manu geminosque premens eliserit anguis,
ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290
Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
pertulerit. ´tu nubigenas, invicte, bimembris
Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas
prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295
te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
ossa super recubans antro semesa cruento;
nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus
arduus arma tenens; non te rationis egentem
Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300
salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.´
talia carminibus celebrant; super omnia Caci
speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305


DE ANTIQUO LATIO (8.306-369)
Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306
perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo,
et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
ingrediens varioque viam sermone levabat.
miratur facilisque oculos fert omnia circum 310
Aeneas, capiturque locis et singula laetus
exquiritque auditque virum monimenta priorum.
tum rex Evandrus Romanae conditor arcis:
´haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant
gensque virum truncis et duro robore nata, 315
quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.
primus ab aetherio venit Saturnus Olympo
arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320
is genus indocile ac dispersum montibus altis
composuit legesque dedit, Latiumque vocari
maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
aurea quae perhibent illo sub rege fuere
saecula: sic placida populos in pace regebat, 325
deterior donec paulatim ac decolor aetas
et belli rabies et amor successit habendi.
tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
tum reges asperque immani corpore Thybris, 330
a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
me pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
his posuere locis, matrisque egere tremenda 335
Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.´
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram
et Carmentalem Romani nomine portam
quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico
hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum
rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345
testaturque locum et letum docet hospitis Argi.
hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit
aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
iam tum religio pavidos terrebat agrestis
dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350
´hoc nemus, hunc´ inquit ´frondoso vertice collem
(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum
credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355
reliquias veterumque vides monimenta virorum.
hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.´
talibus inter se dictis ad tecta subibant
pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.
ut ventum ad sedes, ´haec´ inquit ´limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.
aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
finge deo, rebusque veni non asper egenis.´ 365
dixit, et angusti subter fastigia tecti
ingentem Aenean duxit stratisque locavit
effultum foliis et pelle Libystidis ursae:
nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versioneDE BELLI INITIIS (8.1-30)
Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1
extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,
utque acris concussit equos utque impulit arma,
extemplo turbati animi, simul omne tumultu
coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5
effera. ductores primi Messapus et Ufens
contemptorque deum Mezentius undique cogunt
auxilia et latos vastant cultoribus agros.
mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem
qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10
advectum Aenean classi victosque penatis
inferre et fatis regem se dicere posci
edoceat, multasque viro se adiungere gentis
Dardanio et late Latio increbrescere nomen:
quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,
eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
quam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. quae Laomedontius heros
cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20
in partisque rapit varias perque omnia versat,
sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis
sole repercussum aut radiantis imagine lunae
omnia pervolitat late loca, iamque sub auras
erigitur summique ferit laquearia tecti. 25
nox erat et terras animalia fessa per omnis
alituum pecudumque genus sopor altus habebat,
cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
procubuit seramque dedit per membra quietem. 30
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione


DE DEO TIBERINO (8.31-85)
huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31
populeas inter senior se attollere frondes
visus eum tenuis glauco velabat amictu
carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,
tum sic adfari et curas his demere dictis: 35
´O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
hic tibi certa domus, certi ne absiste penates.
neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40
concessere deum.
iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
triginta capitum fetus enixa iacebit,
alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45
[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]
ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat
expedias victor, paucis adverte docebo. 50
Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,
delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico
hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55
hos castris adhibe socios et foedera iunge.
ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
adversum remis superes subvectus ut amnem.
surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60
supplicibus supera votis. mihi victor honorem
persolves. ego sum pleno quem flumine cernis
stringentem ripas et pinguia culta secantem,
caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.´ 65
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto
ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.
surgit et aetherii spectans orientia solis
lumina rite cavis undam de flumine palmis
sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70
´Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,
tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
accipite Aenean et tandem arcete periclis.
quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75
semper honore meo, semper celebrabere donis
corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
adsis o tantum et propius tua numina firmes.´
sic memorat, geminasque legit de classe biremis
remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,
candida per silvam cum fetu concolor albo
procubuit viridique in litore conspicitur sus;
quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,
mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101)
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86
leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90
labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,
miratur nemus insuetum fulgentia longe
scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
olli remigio noctemque diemque fatigant
et longos superant flexus, variisque teguntur 95
arboribus, viridisque secant placido aequore silvas.
sol medium caeli conscenderat igneus orbem
cum muros arcemque procul ac rara domorum
tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100
ocius advertunt proras urbique propinquant.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183)
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102
Amphitryoniadae magno divisque ferebat
ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105
tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
ut celsas videre rates atque inter opacum
adlabi nemus et tacitos incumbere remis,
terrentur visu subito cunctique relictis
consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110
sacra vetat raptoque volat telo obius ipse,
et procul e tumulo: ´iuvenes, quae causa subegit
ignotas temptare vias? quo tenditis?´ inquit.
´qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?´
tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115
paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
´Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
quos illi bello profugos egere superbo.
Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos
Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.´ 8.120
obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
´egredere o quicumque es´ ait ´coramque parentem
adloquere ac nostris succede penatibus hospes.´
excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;
progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
´optime Graiugenum, cui me Fortuna precari
et vitta comptos voluit praetendere ramos,
non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas
quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130
sed mea me virtus et sancta oracula divum
cognatique patres, tua terris didita fama,
coniunxere tibi et fatis egere volentem.
Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,
Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135
advehitur Teucros; Electram maximus Atlas
edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.
vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140
idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.
sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
his fretus non legatos neque prima per artem
temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque
obieci caput et supplex ad limina veni. 145
gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello
insequitur; nos si pellant nihil afore credunt
quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,
et mare quod supra teneant quodque adluit infra.
accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150
pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.´
Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis
iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.
tum sic pauca refert: ´ut te, fortissime Teucrum,
accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155
et vocem Anchisae magni vultumque recordor.
nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamum Salamina petentem
protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160
mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum
Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat
Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore
compellare virum et dextrae coniungere dextram;
accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165
ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
discedens chlamydemque auro dedit intertextam,
frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.
ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,
et lux cum primum terris se crastina reddet, 170
auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.
interea sacra haec, quando huc venistis amici,
annua, quae differre nefas, celebrate faventes
nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.´
Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175
pocula gramineoque viros locat ipse sedili,
praecipuumque toro et villosi pelle leonis
accipit Aenean solioque invitat acerno.
tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180
dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.
vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus
perpetui tergo bovis et lustralibus extis.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE HERCULE ET CACO (8.184-279)
Postquam exempta fames et amor compressus edendi,
rex Evandrus ait: ´non haec sollemnia nobis, 185
has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
vana superstitio veterumque ignara deorum
imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis
servati facimus meritosque novamus honores.
iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190
disiectae procul ut moles desertaque montis
stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.
hic spelunca fuit vasto summota recessu,
semihominis Caci facies quam dira tenebat
solis inaccessam radiis; semperque recenti 195
caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
ora virum tristi pendebant pallida tabo.
huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
ore vomens ignis magna se mole ferebat.
attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200
auxilium adventumque dei. nam maximus ultor
tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
Alcides aderat taurosque hac victor agebat
ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205
aut intractatum scelerisve dolive fuisset,
quattuor a stabulis praestanti corpore tauros
avertit, totidem forma superante iuvencas.
atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,
cauda in speluncam tractos versisque viarum 210
indiciis raptor saxo occultabat opaco;
quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
interea, cum iam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
discessu mugire boves atque omne querelis 215
impleri nemus et colles clamore relinqui.
reddidit una boum vocem vastoque sub antro
mugiit et Caci spem custodita fefellit.
hic vero Alcidae furiis exarserat atro
felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220
robur, et aerii cursu petit ardua montis.
tum primum nostri Cacum videre timentem
turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro
speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225
deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
pendebat, fultosque emuniit obice postis,
ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230
lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
stabat acuta silex praecisis undique saxis
speluncae dorso insurgens, altissima visu,
dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235
hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,
dexter in adversum nitens concussit et imis
avulsam solvit radicibus, inde repente
impulit; impulsu quo maximus intonat aether,
dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240
at specus et Caci detecta apparuit ingens
regia, et umbrosae penitus patuere cavernae,
non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens
infernas reseret sedes et regna recludat
pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245
cernatur, trepident immisso lumine Manes.
ergo insperata deprensum luce repente
inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
desuper Alcides telis premit, omniaque arma
advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250
ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,
faucibus ingentem fumum mirabile dictu
evomit involvitque domum caligine caeca
prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255
non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem
praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260
elisos oculos et siccum sanguine guttur.
panditur extemplo foribus domus atra revulsis
abstractaeque boves abiurataeque rapinae
caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265
terribilis oculos, vultum villosaque saetis
pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.
ex illo celebratus honos laetique minores
servavere diem, primusque Potitius auctor
et domus Herculei custos Pinaria sacri 270
hanc aram luco statuit, quae maxima semper
dicetur nobis et erit quae maxima semper.
quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
cingite fronde comas et pocula porgite dextris,
communemque vocate deum et date vina volentes.´ 275
dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
velavitque comas foliisque innexa pependit,
et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes
in mensam laeti libant divosque precantur.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione

DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306)
Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280
iamque sacerdotes primusque Potitius ibant
pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
instaurant epulas et mensae grata secundae
dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285
populeis adsunt evincti tempora ramis,
hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
monstra manu geminosque premens eliserit anguis,
ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290
Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
pertulerit. ´tu nubigenas, invicte, bimembris
Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas
prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295
te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
ossa super recubans antro semesa cruento;
nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus
arduus arma tenens; non te rationis egentem
Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300
salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.´
talia carminibus celebrant; super omnia Caci
speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE ANTIQUO LATIO (8.306-369)
Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306
perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo,
et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
ingrediens varioque viam sermone levabat.
miratur facilisque oculos fert omnia circum 310
Aeneas, capiturque locis et singula laetus
exquiritque auditque virum monimenta priorum.
tum rex Evandrus Romanae conditor arcis:
´haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant
gensque virum truncis et duro robore nata, 315
quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
aut componere opes norant aut parcere parto,
sed rami atque asper victu venatus alebat.
primus ab aetherio venit Saturnus Olympo
arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320
is genus indocile ac dispersum montibus altis
composuit legesque dedit, Latiumque vocari
maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
aurea quae perhibent illo sub rege fuere
saecula: sic placida populos in pace regebat, 325
deterior donec paulatim ac decolor aetas
et belli rabies et amor successit habendi.
tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
tum reges asperque immani corpore Thybris, 330
a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
me pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
his posuere locis, matrisque egere tremenda 335
Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.´
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram
et Carmentalem Romani nomine portam
quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340
Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico
hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum
rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345
testaturque locum et letum docet hospitis Argi.
hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit
aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
iam tum religio pavidos terrebat agrestis
dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350
´hoc nemus, hunc´ inquit ´frondoso vertice collem
(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum
credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355
reliquias veterumque vides monimenta virorum.
hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.´
talibus inter se dictis ad tecta subibant
pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360
Romanoque foro et lautis mugire Carinis.
ut ventum ad sedes, ´haec´ inquit ´limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.
aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
finge deo, rebusque veni non asper egenis.´ 365
dixit, et angusti subter fastigia tecti
ingentem Aenean duxit stratisque locavit
effultum foliis et pelle Libystidis ursae:
nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE VENERE ET VULCANO (8.370-406)
At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370
Laurentumque minis et duro mota tumultu
Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo
incipit et dictis divinum aspirat amorem:
´dum bello Argolici vastabant Pergama reges
debita casurasque inimicis ignibus arces, 375
non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx,
incassumve tuos volui exercere labores,
quamvis et Priami deberem plurima natis,
et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380
nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen
arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,
te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385
ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.´
dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis
cunctantem amplexu molli fovet. ille repente
accepit solitam flammam, notusque medullas
intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390
non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
ignea rima micans percurrit lumine nimbos;
sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
tum pater aeterno fatur devinctus amore:
´quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395
quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,
tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;
nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
stare decemque alios Priamum superesse per annos.
et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400
quidquid in arte mea possum promittere curae,
quod fieri ferro liquidove potest electro,
quantum ignes animaeque valent, absiste precando
viribus indubitare tuis.´ ea verba locutus
optatos dedit amplexus placidumque petivit 405
coniugis infusus gremio per membra soporem.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione



DE VULCANI CAMINIS (8.407-453)
Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407
curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410
noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
exercet penso, castum ut servare cubile
coniugis et possit parvos educere natos:
haud secus ignipotens nec tempore segnior illo
mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415
insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus
auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425
his informatum manibus iam parte polita
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
deicit in terras, pars imperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lumina collo.
´tollite cuncta´ inquit ´coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440
arma acri facienda viro. nunc viribus usus,
nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras.´ nec plura effatus, at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445
vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbis
impediunt. alii ventosis follibus auras
accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450
aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;
illi inter sese multa vi bracchia tollunt
in numerum, versantque tenaci forcipe massam.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione


DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE
(8.454-519)
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454
Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455
et matutini volucrum sub culmine cantus.
consurgit senior tunicaque inducitur artus
et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.
tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem
demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460
nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465
filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
rex prior haec:
´maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470
res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,
hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475
iungere castra paro, quam fors inopina salutem
ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.
haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480
hanc multos florentem annos rex deinde superbo
imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
effera? di capiti ipsius generique reservent.
mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485
componens manibusque manus atque oribus ora,
(tormenti genus) et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem cives infanda furentem
armati circumsistunt ipsumque domumque, 490
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
confugere et Turni defendier hospitis armis.
ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis,
regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495
his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
toto namque fremunt condensae litore puppes
signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex
fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus,
flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500
fert dolor et merita accendit Mezentius ira,
nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
externos optate duces." tum Etrusca resedit
hoc acies campo monitis exterrita divum.
ipse oratores ad me regnique coronam 505
cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
invidet imperium seraeque ad fortia vires.
natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510
hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis
et generi fatum indulget, quem numina poscunt,
ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.
hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,
Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515
militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
adsuescat, primis et te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.´
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione

DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO
(8.520-553)
Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520
Aeneas Anchisiades et fidus Achates,
multaque dura suo tristi cum corde putabant,
ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
namque improviso vibratus ab aethere fulgor
cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.
arma inter nubem caeli in regione serena
per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
obstipuere animis alii, sed Troius heros 530
agnovit sonitum et divae promissa parentis.
tum memorat: ´ne vero, hospes, ne quaere profecto
quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.
hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535
laturam auxilio.
heu quantae miseris caedes Laurentibus instant.
quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas
scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.´ 8.540
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
et primum Herculeis sopitas ignibus aras
excitat, hesternumque larem parvosque penatis
laetus adit; mactat lectas de more bidentis
Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545
post hinc ad navis graditur sociosque revisit,
quorum de numero qui sese in bella sequantur
praestantis virtute legit; pars cetera prona
fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550
dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione

DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584)
Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554
ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis.
vota metu duplicant matres, propiusque periclo
it timor et maior Martis iam apparet imago.
tum pater Evandrus dextram complexus euntis
haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur:
´o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560
qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa
stravi scutorumque incendi victor acervos
et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,
nascenti cui tris animas Feronia mater
horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565
ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis):
non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,
nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam
huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570
funera, tam multis viduasset civibus urbem.
at vos, o superi, et divum tu maxime rector
Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis
et patrias audite preces. si numina vestra
incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575
si visurus eum vivo et venturus in unum,
vitam oro, patior quemvis durare laborem.
sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,
nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,
dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580
dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,
complexu teneo, gravior neu nuntius auris
vulneret.´ haec genitor digressu dicta supremo
fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione


DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607)
Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585
Aeneas inter primos et fidus Achates,
inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas
it medio chlamyde et pictis conspectus in armis,
qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590
extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
pulveream nubem et fulgentis aere catervas.
olli per dumos, qua proxima meta viarum,
armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595
quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.
est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
religione patrum late sacer; undique colles
inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600
arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
qui primi finis aliquando habuere Latinos.
haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
castra locis, celsoque omnis de colle videri
iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605
huc pater Aeneas et bello lecta iuventus
succedunt, fessique et equos et corpora curant.
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione

DE VULCANI ARMIS (8.608-625)
At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608
dona ferens aderat; natumque in valle reducta
ut procul egelido secretum flumine vidit, 610
talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
´en perfecta mei promissa coniugis arte
munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos
aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.´
dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615
arma sub adversa posuit radiantia quercu.
ille deae donis et tanto laetus honore
expleri nequit atque oculos per singula volvit,
miraturque interque manus et bracchia versat
terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620
fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,
sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes
solis inardescit radiis longeque refulget;
tum levis ocreas electro auroque recocto,
hastamque et clipei non enarrabile textum. 625
torna all´indice dell´Eneide
Comprensione italiana della versione

DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)
illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626
haud vatum ignarus venturique inscius aevi
fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630
procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
ludere pendentis pueros et lambere matrem
impavidos, illam tereti cervice reflexa
mulcere alternos et corpora fingere lingua.
nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635
consessu caveae, magnis Circensibus actis,
addiderat, subitoque novum consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
post idem inter se posito certamine reges
armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640
stabant et caesa iungebant foedera porca.
haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
distulerant (at tu dictis, Albane, maneres),
raptabatque viri mendacis viscera Tullus
per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645
nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
illum indignanti similem similemque minanti
aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
in summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
atque hic auratis volitans argenteus anser 655
porticibus Gallos in limine adesse canebat;
Galli per dumos aderant arcemque tenebant
defensi tenebris et dono noctis opacae.
aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660
auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo
extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665
pilentis matres in mollibus. hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci
pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670
haec inter tumidi late maris ibat imago
aurea, sed fluctu spumabant caerula cano,
et circum argento clari delphines in orbem
aequora verrebant caudis aestumque secabant.
in medio classis aeratas, Actia bella, 675
cernere erat, totumque instructo Marte videres
fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,
stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680
laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
parte alia ventis et dis Agrippa secundis
arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum),
tempora navali fulgent rostrata corona.
hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685
victor ab Aurorae populis et litore rubro,
Aegyptum virisque Orientis et ultima secum
Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.
una omnes ruere ac totum spumare reductis
convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690
alta petunt; pelago credas innare revulsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
tanta mole viri turritis puppibus instant.
stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695
regina in mediis patrio vocat agmina sistro,
necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.
omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700
caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
et scissa gaudens vadit Discordia palla,
quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
ipsa videbatur ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamque immittere funis.
illam inter caedes pallentem morte futura
fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota veste vocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
at Caesar, triplici invectus Romana triumpho
moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715
maxima ter centum totam delubra per urbem.
laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
ante aras terram caesi stravere iuvenci.
ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720
dona recognoscit populorum aptatque superbis
postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725
finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,
indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730
attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731


DE VENERE ET VULCANO (8.370-406)
At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370
Laurentumque minis et duro mota tumultu
Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo
incipit et dictis divinum aspirat amorem:
´dum bello Argolici vastabant Pergama reges
debita casurasque inimicis ignibus arces, 375
non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx,
incassumve tuos volui exercere labores,
quamvis et Priami deberem plurima natis,
et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380
nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen
arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,
te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385
ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.´
dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis
cunctantem amplexu molli fovet. ille repente
accepit solitam flammam, notusque medullas
intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390
non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
ignea rima micans percurrit lumine nimbos;
sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
tum pater aeterno fatur devinctus amore:
´quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395
quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,
tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;
nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
stare decemque alios Priamum superesse per annos.
et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400
quidquid in arte mea possum promittere curae,
quod fieri ferro liquidove potest electro,
quantum ignes animaeque valent, absiste precando
viribus indubitare tuis.´ ea verba locutus
optatos dedit amplexus placidumque petivit 405
coniugis infusus gremio per membra soporem.


DE VULCANI CAMINIS (8.407-453)
Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407
curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410
noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
exercet penso, castum ut servare cubile
coniugis et possit parvos educere natos:
haud secus ignipotens nec tempore segnior illo
mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415
insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus
auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425
his informatum manibus iam parte polita
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
deicit in terras, pars imperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lumina collo.
´tollite cuncta´ inquit ´coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440
arma acri facienda viro. nunc viribus usus,
nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras.´ nec plura effatus, at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445
vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbis
impediunt. alii ventosis follibus auras
accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450
aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;
illi inter sese multa vi bracchia tollunt
in numerum, versantque tenaci forcipe massam.


DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE
(8.454-519)
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454
Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455
et matutini volucrum sub culmine cantus.
consurgit senior tunicaque inducitur artus
et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.
tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem
demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460
nec non et gemini custodes limine ab alto
praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonum memor et promissi muneris heros.
nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465
filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
congressi iungunt dextras mediisque residunt
aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
rex prior haec:
´maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470
res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,
hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475
iungere castra paro, quam fors inopina salutem
ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.
haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480
hanc multos florentem annos rex deinde superbo
imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
effera? di capiti ipsius generique reservent.
mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485
componens manibusque manus atque oribus ora,
(tormenti genus) et sanie taboque fluentis
complexu in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem cives infanda furentem
armati circumsistunt ipsumque domumque, 490
obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
confugere et Turni defendier hospitis armis.
ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis,
regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495
his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
toto namque fremunt condensae litore puppes
signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex
fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus,
flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500
fert dolor et merita accendit Mezentius ira,
nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
externos optate duces." tum Etrusca resedit
hoc acies campo monitis exterrita divum.
ipse oratores ad me regnique coronam 505
cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
invidet imperium seraeque ad fortia vires.
natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510
hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis
et generi fatum indulget, quem numina poscunt,
ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.
hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,
Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515
militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
adsuescat, primis et te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.´


DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO
(8.520-553)
Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520
Aeneas Anchisiades et fidus Achates,
multaque dura suo tristi cum corde putabant,
ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
namque improviso vibratus ab aethere fulgor
cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.
arma inter nubem caeli in regione serena
per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
obstipuere animis alii, sed Troius heros 530
agnovit sonitum et divae promissa parentis.
tum memorat: ´ne vero, hospes, ne quaere profecto
quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.
hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535
laturam auxilio.
heu quantae miseris caedes Laurentibus instant.
quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas
scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.´ 8.540
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
et primum Herculeis sopitas ignibus aras
excitat, hesternumque larem parvosque penatis
laetus adit; mactat lectas de more bidentis
Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545
post hinc ad navis graditur sociosque revisit,
quorum de numero qui sese in bella sequantur
praestantis virtute legit; pars cetera prona
fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550
dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.


DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584)
Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554
ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis.
vota metu duplicant matres, propiusque periclo
it timor et maior Martis iam apparet imago.
tum pater Evandrus dextram complexus euntis
haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur:
´o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560
qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa
stravi scutorumque incendi victor acervos
et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,
nascenti cui tris animas Feronia mater
horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565
ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis):
non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,
nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam
huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570
funera, tam multis viduasset civibus urbem.
at vos, o superi, et divum tu maxime rector
Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis
et patrias audite preces. si numina vestra
incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575
si visurus eum vivo et venturus in unum,
vitam oro, patior quemvis durare laborem.
sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,
nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,
dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580
dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,
complexu teneo, gravior neu nuntius auris
vulneret.´ haec genitor digressu dicta supremo
fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.


DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607)
Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585
Aeneas inter primos et fidus Achates,
inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas
it medio chlamyde et pictis conspectus in armis,
qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590
extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
pulveream nubem et fulgentis aere catervas.
olli per dumos, qua proxima meta viarum,
armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595
quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.
est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
religione patrum late sacer; undique colles
inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600
arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
qui primi finis aliquando habuere Latinos.
haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
castra locis, celsoque omnis de colle videri
iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605
huc pater Aeneas et bello lecta iuventus
succedunt, fessique et equos et corpora curant.


DE VULCANI ARMIS (8.608-625)
At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608
dona ferens aderat; natumque in valle reducta
ut procul egelido secretum flumine vidit, 610
talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
´en perfecta mei promissa coniugis arte
munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos
aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.´
dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615
arma sub adversa posuit radiantia quercu.
ille deae donis et tanto laetus honore
expleri nequit atque oculos per singula volvit,
miraturque interque manus et bracchia versat
terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620
fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,
sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes
solis inardescit radiis longeque refulget;
tum levis ocreas electro auroque recocto,
hastamque et clipei non enarrabile textum. 625


DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)
illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626
haud vatum ignarus venturique inscius aevi
fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630
procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
ludere pendentis pueros et lambere matrem
impavidos, illam tereti cervice reflexa
mulcere alternos et corpora fingere lingua.
nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635
consessu caveae, magnis Circensibus actis,
addiderat, subitoque novum consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
post idem inter se posito certamine reges
armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640
stabant et caesa iungebant foedera porca.
haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
distulerant (at tu dictis, Albane, maneres),
raptabatque viri mendacis viscera Tullus
per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645
nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
illum indignanti similem similemque minanti
aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
in summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
atque hic auratis volitans argenteus anser 655
porticibus Gallos in limine adesse canebat;
Galli per dumos aderant arcemque tenebant
defensi tenebris et dono noctis opacae.
aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660
auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo
extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665
pilentis matres in mollibus. hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci
pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670
haec inter tumidi late maris ibat imago
aurea, sed fluctu spumabant caerula cano,
et circum argento clari delphines in orbem
aequora verrebant caudis aestumque secabant.
in medio classis aeratas, Actia bella, 675
cernere erat, totumque instructo Marte videres
fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,
stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680
laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
parte alia ventis et dis Agrippa secundis
arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum),
tempora navali fulgent rostrata corona.
hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685
victor ab Aurorae populis et litore rubro,
Aegyptum virisque Orientis et ultima secum
Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.
una omnes ruere ac totum spumare reductis
convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690
alta petunt; pelago credas innare revulsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
tanta mole viri turritis puppibus instant.
stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695
regina in mediis patrio vocat agmina sistro,
necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.
omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700
caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
et scissa gaudens vadit Discordia palla,
quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
ipsa videbatur ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamque immittere funis.
illam inter caedes pallentem morte futura
fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710
contra autem magno maerentem corpore Nilum
pandentemque sinus et tota veste vocantem
caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
at Caesar, triplici invectus Romana triumpho
moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715
maxima ter centum totam delubra per urbem.
laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
ante aras terram caesi stravere iuvenci.
ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720
dona recognoscit populorum aptatque superbis
postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725
finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,
indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730
attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731

GLI INIZI DELLA GUERRA (8.1-30)
Come Turno innalzò dalla rocca il segnale
di guerra ed i corni con rauco canto rimbombarono,
e come frustò i forti cavalli e come agitò le armi,
subito gli animi si scossero, insieme tutto il Lazio
con trepido tumulto giura e la fiera gioventù 5
infuria. Per primi i capi Messapo ed Ufente
ed il disprezzatore degli dei Mezemzio da ogni parte
radunano le truppe e svuotano di coltivatori i vasti campi.
Si manda Venulo alla città del grande Diomede,
che chieda aiuto, informi che i Teucri s´nsediano nel Lazio, 10
Enea è sbarcato con la flotta e porta i vinti
Penati e si dece chiesto dai fati come re,
che molri popoli s´uniscono all´eroe dardanio
ed il nome si sparge a vasto raggio nel Lazio:
che cosa combini con tali inizi, quale evento di scontro 15
voglia, se la fortuna lo segue, appare piuù chiaramente
a lui stesso (Diomede) che al re Turno ed al re Latino.
Così per il Lazio. Ma l´eroe laomedonzio vedento
tutto questo è agitato dalla grande tempesta di affanni
e divide la veloce mente ora quua ora là, 20
lo strappa in diverse parti e dappertutto si volge,
così la luce tremula nei bronzei catini d´acqua
quando rifranto dal sole o dall´immagine della raggiante luna
volteggia intorno per tutti i luoghi, e già si erge
all´aria e ferisce i soffitti della sommità del tetto. 25
Era notte ed un profondo sopore per tutte le terre possedeva
i viventi stanchi, la specie degli uccelli e degli armenti,
quando il padre Enea sulla riva e sotto la volta del gelido
etere, turbato in cuore per la triste guerra,
si sdraiò e concesse un tardo riposo alle membra. 30


IL DIO TEVERE (8.31-85)
A lui lo stesso dio del luogo, il Tevere dal bel corso,
sembrò alzarsi in mezzo ai rami di pioppo
e lo velava di azzurro mantello il sottile lino
e la canna ombrosa (ne) copriva i capelli,
così parlava e con queste parole toglieva gli affanni: 35
"O nato da stirpe di dei, che ci riporti dai nemici la città
troiana e conservi eterna Pergamo,
atteso dal suolo di Laurento e dai campi latini,
tu qui hai sicura la casa, sicuri, non scoraggiarti, i penati.
Non atterrirti alle minacce di guerra; tutto il rancore e le ire 40
degli dei cessarono.
Ormai per te, non credere che il sonno crei questi fantasmi,
trovata sotto le elci litoranee un´enorme scrofa
giacerà, dopo aver partorito trenta piccoli,
bianca, sdraiata al suolo, i piccoli attorno ai capezzoli, bianchi. 45
[questo sarà il posto della città, quella la sicura quiete delle fatiche,]
Da questo, ritornando tre volte dieci anni, Ascanio
fonderà la città dal nome famoso: Alba.
Non canto incertezze. Ora con che piano tu riesca vincitore
su quanto incombe, ascolta, spiegherò in breve. 50
In questi lidi gli Arcadi, stirpe originata da Pallante,
che come compagni il re Evandro, che neguirono le insegne,
scelsero il luogo e posero sui monti la città
Pallanteo dal nome del proavo Pallante.
Questi continuamente muovon guerra col popolo latino; 55
costoro aggiungili come soci agli accampamenti e stringi alleanze.
Io stesso ti guiderò tra le rive ed il giusto corso,
perché sospinto tu superi coi remi la corrrente contraria.
Su alzati, figlio di dea e mentre cadono i primi astri,
offri a Giunone preghiere ritualmente, vinci con voti 60
supplici ira e minacce. Da vincitore mi renderai
onore. Io sono quello che vedi stringer le rive
con piena corrente e tagliare le ricche coltivazioni,
l´azzurro Tevere, fiume graditissimo al cielo.
Qui ho la mia grande dimora, tra eccelse città esce la fonte." 65
Disse poi il fiume si nascose nel profondo letto
volgendosi ai fondali; la notte ed il sonno lasciò Enea.
Si alza guardando le luci nascenti del sole etereo
ritualmente alza dal fiume l´onda con le cave palme
ed effonde al cielo tali parole: 70
"Ninfe, ninfe di Laurento, donde i fiumi hanno origine,
e tu, o Tevere padre col tuo santo corso,
accogliete Enea ed allontanatelo finalmente dai pericoli.
Con qualunque fonte i laghi trattengano te che commiseri
i nostri mali, da qualunque suolo tu esca bellissimo, 75
sempre sarai onorato col mio onore, sempre con doni
come fiume cornigero sovrano delle acque esperidi.
Oh assistimi solo e più da vicino conferma la tua protezione."
Così parla e sceglie dalla flotta due biremi
e le fornisce di remeggio, insieme equipaggia i compagni di armi. 80
Eco dunque un prodigio impovviso e meraviglioso per gli occhi,
una candida scrofa e dello stesso colore del bianco parto
si sdraiò nella selva e si vede sul verde lido;
orbene il pio Enea a te, Giunone massima, a te offrendo un sacrificio
la immola e con la prole la dispone presso l´altare. 85



IL VIAGGIO SUL TEVERE (8.86-101)
Quella notte, per quanto è lunga, calmò la gonfia corrente
e rifluendo l´onda tacita così si arrestò,
che stese la superficie alle acque a guisa di mite stagno
e di placida palude, che mancasse al remo il contrasto.
Quindi accelerano la rotta iniziata con lieto rumore: 90
l´unto abete scorre sui guadi; si meraviglian le onde,
si meraviglia il bosconon abituato che nella corrente
navighino scudi brillanti da lontano, e carene dipinte.
Quelli faticano di remeggio giorno e notte
superano i lunghi mendri, sono protetti da vari 95
alberi, e solcano sulla placida superficie verdi selve.
Il sole infuocato aveva scalato metà giro del cielo
quando vedono da lontano le mura e la rocca e sparsi
i tetti delle case, che ora la potenza romana ha eguagliato
al cielo, allora Evandro aveva povere cose. 100
Più rapidamente voltan le prore e s´avvicinano alla città.



PALLANTE, IL PRIMO DEI GIOVANI (8.102-183)
Per caso in quel giorno il re arcade rendeva solenne
onore al grande anfitrioniade ed agli dei
nel bosco davanti alla città. Insieme con lui il figlio,
insieme tutti i primi dei giovani ed il povero senato 105
offrivano incenso, tirpido sangue fumava presso gli altari.
Come videro scorrere alte navi tra l´ombroso
bosco e (uomini) taciti sforzarsi sui remi,
si apaventano alla vista e tutti subito, lasciate
le mense si alzano. Pallante audace vieta che essi 110
interrompano i sacri riti e presa la lancia, lui solo
vola incontro e lontano dall´altura:"Giovani, quale motivo
costrinse a tentare ignote vie? Dove andate?" disse.
"quale stirpe? da quale patria?Portate pace o armi?"
Allora il padre Enea dall´alta poppa così parla 115
e tende con la mano un rammo del pacifero olivo:
"Tu vedi Troiugeni ed armi nemiche ai Latini,
ma essi ci fecero profughi con guerra superba.
Cerchiamo Evandro. Riferite questo e dite che capi
scelti della Dardania son giunti a chiedere armi alleate" 120
Stupì colpito da tanto nome Pallante:
"Avanza, chiunque tusia" disse " parla al cospetto
del padre ed entra ospite tra i nostri penati."
L´accolse con la mano e abbracciatolo strinde la destra;
avanzati entrano nel bosco e lasciano il fiume. 125
Allora Enea parla al re con parole amiche:
"Ottimo dei Graiugeni, cui la Fortuna volle che io
supplice mi rivolgessi e tendessi rami coronate di benda,
certamente non temetti perché guida di Danai ed Arcade
e perché tu fossi unito per stirpe ai fratelli Atridi; 130
ma il mio coraggio, i santi oracoli degli dei
ed i padri parenti, la tua fama diffusa nelle terre,
unirono me a te e mi resero disponibile ai fati.
Dardano, primo padre e fondatore della città iliaca,
nato da Elettra Atlantide, come raccontano i Grai, 135
e portata fra i Teucri; Elettra la generò il massimo
Atlante, che sostiene sulle spalle i mondi eterei.
A voi e padre Mercurio, che la candida Maia,
concepitolo, partorì sulla gelida cima di Cillene;
Ma Maia, sentite se crediamo in qualcosa, la genera 140
Atlante, lo stesso Atlante che regge le stelle del cielo.
Così la stirpe di entramdi si scinde da un unico sangue.
Confidando su questo, non decisi messaggeri né con artificio
primi tentativi con te; io stesso esposi me, me
e la mia persona, supplice venni alle tue soglie. 145
E´ la stessa gente Daunia che insegue te con guerra
crudele; se cacciassero noi, credono che nulla mancherebbe
a metter sotto i loro gioghi tutta l´Esperia completamente,
ed il mare che hanno sopra e che scorre sotto.
Accogli e dà alleanza. Noi abbiamo forti petto 150
per la guerra, abbiamo coraggio e gioventù provata dai fatti."
Aenea aveva parlato. Egli osservava con lo sguardo il volto
e gli occhi del parlatore e tutta la persona.
Poi così brevemente risponde: " Fortissimo fra i Teucri, come
volentieri accolgo e riconosco te. Come ricordo le parole 155
del padre, la voce ed il volto del grande Anchise.
Ricordo proprio Priamo Laomedonziade che visitava
regni della sorella Esione e dirigendosi a Salamina
subito dopo visitava i gelidi territori d´Arcadia.
Allora la prima giovinezza mi rivestiva le guance di floridezza, 160
e ammiravo i capi teucri, ammirravo anche lo stesso
Laomenziade; ma su tutti più alto avanzava
Anchise. In me il cuore ardeva di giovanile amore
nel conversare con l´eroe e congiungere destra a destra;
l´avvicinai e bramoso lo condussi sotto le mura di Feneo. 165
Egli partendo mi diede una stupenda faretra e freccie licie
ed una clamide intessuta d´oro,
due briglie d´oro che adesso ha il mio Pallante.
Dunque la destra che chiedete per me è unita da patto,
ed appena la luce di domani ritornerà sulle terre, 170
vi congederò felici per l´aiuto e vi doterò di mezzi.
Intanto questi riti annuali, poiché veniste come amici,
che sarebbe sacrilego rimandare, celebrateli con noi
partecipando e già ora abituatevi alle mense di alleati."
Come questo fu detto, comanda di portare vivande e 175
le coppe tolte e pone lui stesso gli eroi su erboso sedile,
accoglie Enea, il primo, su cuscino e pelle di
villoso leone e lo invita su trono di acero.
Poi giovani scelti ed il sacerdote dell´altare portano a gara
le viscere di tori arrostite, accumulano in canestri 180
i doni della laboriosa Cerere, e servono Bacco.
Enea ed insieme la gioventù troiana si ciba
della intera schiena di un bue e delle sacre viscere.



ERCOLE E CACO (8.184-279)
Dopo che fu tolta la fame e saziata la voglia di mangiare,
il re Evandro disse: "Questi solenni riti per noi, 185
queste mense di tradizione, questo altare di sì gran divinità
non l´impose una vuota superstizione ed ignara degli dei
antichi: ospite troiano, salvati da crudeli pericoli
facciamo e rinnoviamo onori meritati.
Prima osserva questa rupe sospesa su rocce, 190
come lontano le masse spaccate e la casa del monte
sta deserta ed i massi provocarono enorme rovina.
Qui ci fu la spelonca, separata da vasto cavità,
che il crudele aspetto del semiuomo Caco teneva
inaccessibile ai raggi del sole; e sempre la terra era tiepida
di nuova strage, ai superbi battenti pendevano
pallidi volti di uomini con triste marciume.
A questo mostro Vulcano era padre. Vomitando neri
fuochi dalla sua bocca si muoveva con grande mole.
E finalmente il tempo portò a noi che lo desideravamo 200
l´aiuto e l´arrivo del dio. Infatti il massimo vendicatore
Alcide, superbo per l´uccisione e le spoglie del triplice
Gerione, arrivava e spingeva di qui, vincitore, enormi
tori, ed i buoi occupavano la valle ed il fiume.
Ma l´istinto bestiale di Caco ladro, perché qualcosa 205
non fosse stato inosato o intentato o di delitto o di inganno,
rubò dalle stalle quattro tori dal corpo superbo,
ed altrettante giovenche d´aspetto straordinario.
E questi, perché non vi fossero delle impronte per gli zoccoli dritti,
tirati dalla spelonca per la coda e girate le tracce dei percorsi 210
il ladrone li nascondeva sotto buia rupe;
per chi cercava nessun segno portava alla spelonca.
Intanto, quando ormai l´Anfitrionisde muoveva
dalle stalle gli armenti sazi e preparava la partenza,
i buoi muggivano nel partire e tutto il bosco si riempiva 215
di lamenti ed i colli si abbandonavano con rimbombo.
Una delle vacche rispose al richiamo e sotto il vasto antro
muggì e chiusa tradì la speranza di Caco.
Allora però il dolore era arso di nera bile per la rabbia
ad Alcide:strappa con la mano le armi ed una quercia 220
pesante di nodi e di corsa si dirige ai pendii dell´aereo monte,
allora per la prima volta i nostri videro Caco che temeva
e turbato negli occhi; subito fugge più forte di Euro
e cerca la spelonca, ai piedi il timore aggiunse le ali.
Come si chiuse e rotte le catene abbassò un masso 225
enorme, che pendeva grazie al ferro e l´arte paterna,
con una sbarrà fortificò i battenti rafforzati,
ecco il Tirinzio furente nel cuore era là e spiando
ogni accesso portava gli sguardi qua e là,
fremendo coi denti. Tre volte perlustra, acceso d´ira, 230
tutto il monte Aventino, tre volte invano tenta
le soglie rocciose, trevolte, stanco, si sedette nella valle.
Un´acuta roccia si alzava, ovunque su pietre scoscese,
sorgendo sul dorso della spelonca, altissima a vedersi,
dimora adatta ai nidi di uccelli rapaci. 235
Questa, come dal giogo pendeva china a sinistra sul fiume,
da destra spingendosi contro la scosse e la divelse strappata
dalla profondità delle radici, poi subito la spinse;
a quellla spinta rimbomba l´altissimo cielo,
sussultan le rive e rifluisce atterrito il torrente. 240
Ma la spelonca e l´immensa reggia di Caco apparve
scoperta, e le ombrose caverne si aprirono completamente,
non diversamente se per una qualche forza la terra spaccandosi
completamente aprisse le sedi infernali e schiudesse i pallide
regni, odiosi agli dei, e si vedesse dall´alto l´immenso 245
baratro, trepiderebbero i Mani per la luce immessa.
Quindi sorpreso improvvisamente dalla luce inaspettata
e chiuso nella cava roccia e ruggendo insolitamente
dall´alto Alcide lo incalza di colpi, chiama tutte
e armi sovrasta con rami e massi enormi. 250
Quello però, infatti non c´è più alcuna fuga del pericolo,
dalle fauci vomita un enorme, mirabile a dirsi,
fumo ed avvolge la casa di cieca caligine
togliendo la vista agli occhi, accumula sotto l´antro
una fumosa notte, mescolate al fuoco le tenebre. 255
Non sopportò in cuore l´Alcide, lui stesso si lanciò nel fuoco
con un salto a capofitto, dove il maggior fumo
spinge l´onda e l´ingente spelonca bolle di nera nebbia.
Qui nelle tenebre afferra Caco che vomita vani incendi
avvinghiandolo in un nodo e stringendo lo soffoca 260
gli occhi schizzati e la gola secca di sangue.
Subito si apre la nera casa, divelti i battenti,
le vacche strappate e le rapine negate con giuramento
si mostrano al cielo, per i piedi l´orribile cadavere
viene tirato. Non posson saziarsi i cuori vedendo 265
i terribili occhi, il volto ed il petto villoso di setole
della semibestia ed i fuochi spenti nelle fauci.
Da allora fu celebrata la festa e lieti i discendenti
conservarono il giorno, e per primo il promotore Potizio,
e la casa Pinaria custode del culto di Ercole 270
fondò questo altare nel bosco, che da noi sempre sarà
detta massima e che sempre sarà massima.
Perciò orsù, giovani, cingete le chiome di fronda
nel dovere di tanti ringraziamenti e porgete coppe nelle destre,
invocate il comune dio e volentieri date vini." 275
Aveva detto, il pioppo bicolore con l´ombra erculea
velò le chiome e pendette intrecciato di foglie,
e la coppa sacro riempì la destra. Più velocemente tutti
lieti libano sulla mensa e pregano gli dei.

CANTI IN ONORE DI ERCOLE (8.280-306)
Partito intanto l´Olimpo, Vespero si fa più vicino. 280
Ormai i sacerdoti e per primo Potizio procedevano
cinti di pelli secondo tradizione, e portavano fiaccole.
Preparano banchetti e portano i graditi doni
della seconda mensa e ricoprono gli altari di piatti ricolmi.
Allora si presentano i Salii cinte le tempia di rami 285
di pioppo per i canti attorno agli altari accesi,
questo il coro dei giovani, quello degli anziani, che col canto
ricordano le lodi di Ercole e le azioni: come stringendo
due serpi li strozzò con la mano, primi mostri della matrigna,
come in guerra lui stesso distrusse famose città, 290
Troia ed Ecalia, come patì milla dure fatiche
sotto il re Euristeo per i fati della ingiusta Giunone.
" Tu, invincibile, i nubigeni bimembri
Ileo e Folo immoli con la mano, tu (ancora) i mostri
cretesi e sotto la rupe il gigantesco leone di Nemea. 295
Per te tremarono i laghi stigi, per te (pure) il portinaio dell´Orco
sdraiato nell´antro cruento sopra le ossa rosicchiate;
te nessun mostro, lo stesso gigantesco Tifeo,
tenendo le armi , non ti atterrì; non circondò te privo
di piani il serpente lerneo con la folla di teste. 300
Salve, vera prole di Giove, aggiunto onore agli dei,
propizio con piede benigno visita noi ed i tui riti."
Così celebrano coi canti; oltre a tutto aggiungono
la spelonca di Caco, lui che esalava (di) fuochi.
Risuona di strepito tutto il bosco ed i colli sussultano. 305



L´ANTICO LAZIO (8.306-369)
Celebrati dunque i riti sacri, tutti si recano
in città. Avanzava il re, coperto di anni,
e procedendo teneva vicino Enea, come compagno,
ed il figlio ed alleviava la via con vario parlare.
Enea ammira e porta i facili occhi attorno 310
a tutto, è colpito dai luoghi e lieto chiede
cosa per cosa ed ascolta i ricordi degli eroi precedenti.
Allora il re Evandro, fondatore della rocca romana:
"Questi boschi li occupavano Fauni e Ninfe indigene
popolo di eroi nato dai tronchi e dal duro rovere, 315
essi non avevano né tradizione né culto, né sapevano
aggiogare tori o raccogliere beni o conservare il prodotto,
ma rami ed aspra caccia li forniva di vitto.
Per primo venne Saturno dall´etereo Olimpo
fuggendo le armi di Giove, esule, perduti i poteri. 320
Egli raccolse la razza indocile e dispersa sugli
alti monti e diede leggi, preferì che si chiamasse
Lazio, poiché sicuro fu latitante in queste terre.
D´oro furon le epoche, che tramandano, sotto quel re:
così in placida pace governava i popoli, 325
fino a quando succedette poco a poco una età deteriore
ed offuscata e la rabbia della guerra e l´amor di possedere.
Allora giunsero un manipolo ausonio e le genti sicane,
più spesso la terra saturnia prese nome;
allora (vennero) re e l´aspro Tevere dal corpo gigantesco 330
da cui poi (noi) Itali chiamammo il fiume col nome
di Tevere; perse l´antico vero nome di Albula.
Me, cacciato dalla patria e che seguivo i confini del mare,
la Fortuna onnipotente ed il fato ineluttabile
mi posero in questi luoghi, e (mi) spinsero i tremendi 335
moniti della madre, la ninfa Carmente ed Apollo, dio promotore."
Appena detto questo, avanzantosi da lì mostra sia l´altare
sia la porta che i Romani chiamano col nome
di Carmentale, antico onore della ninfa Carmenta
indovina profetica, che per prima profetò i futuri 340
grandi Eneadi ed il nobile Pallanteo.
Da qui mostra l´immenso bosco, che il forte Romolo rese
asilo ed il Lupercale sotto la gelida rupe secondo
ol costume parrasio detto di Pan liceo.
Mostra pure la selva del sacro Argileto, 345
attesta il luogo e racconta la morte dell´ospite Argo.
Da qui lo conduce alla sede tarpeia ed al Cmpidoglio,
ora d´oro, un tempo irto di rovi selvaggi.
Già allora la terribile venerazione del luogo atterriva
i paurosi contadini, già allora tremavano per la selva e la roccia. 350
"Questo bosco, disse, colle dalla cima frondosa,
(quale dio è incerto) l´abita un dio; gli Arcadi credono
aver visto lo stesso Giove, mentre spesso scuoteva
con la destra egida nereggiante e radunava i nembi.
Inoltre queste due città dalla mura abbattute, 355
tu vedi i resti ed i ricordi degli antichi eroi.
Questa la fondò il padre Giano, questa rocca Saturno;
questa ebbe nome Gianicolo, quella Saturnia."
Con tali discorsi tra loro s´avvicinavano ai tetti
del povero Evandro, qua e là vedevano armenti 360
muggire nel foro romani e nelle ricche Carine.
Come si giunse al palazzo, " Queste soglie, disse, le passò
Alcide vincitore, questa reggia l´accolse.
Osa , ospite, disprezzare le ricchezze e renditi tu pure
degno del dio, vieni non non superbo con le cose povere." 365
Disse e condusse il grande Enea sotto i frontoni
del piccolo tetto e lo accomodò sdraiato
sulle foglie stese e sulla pelle di un´orsa libica:
la notte precipita e con le fosche ali abbraccia la terra.



VENERE E VULCANO (8.370-406)
Ma Venere, madre non invano sgomenta nel cuore 370
sconvolta dalle minacce di Laurento e dal duro tumulto
parla a Vulcano, e così inizia nell´aureo letto
del coniuge e con le parole ispira un amore divino:
"Mentre i re argolici con la guerra devastavano la dovuta
Pergamo e le rocche destinate a cadere per i fuochi nemici, 375
non chiesi nessun aiuto per i miseri, non le armi
della tua arte e potenza, né volli, carissimo coniuge,
che tu facessi le tue opere invano,
benchè moltissimo dovessi ai figli di Priamo,
e spesso avessi pianto la dura fatica di Enea. 380
Ora per gli ordini di Giove si fermò nelle terre dei Rutuli:
dunque io stessa vengo supplice e chiedo alla (tua) potenza
per me sacra le armi, una madre per il figlio. Te la figlia di Nereo,
te la sposa titonia potè piegare con lacrime.
Guarda quali popoli si radunano, quali mura, chiuse òle porte, 385
affilano il ferro contro di me e la morte dei miei."
Aveva detto e qua e là la divina con le nivee braccia
lo scalda, lui esitante, con un morbido amplesso, Egli subito
accoglie la solita fiamma, ed il noto calore penetrò
nelle midolla e corse per le ossa crollate, 390
non diversamente da quando a volte rotta da risplendente
tuono una igne fenditura brillante percorre di luce le nubi;
S´accorse la moglie lieta dei tranelli e conscia della bellezza.
Allora il padre stravinto dall´eterno amore dice:
"Perché cerchi motivi da lontano? La fiducia di me per te 395
dove andò, divina? Se ci fosse stato simile affanno,
anche allora sarebbe stato lecito per noi armare i Teucri;
né il padre onnipotente né i fati vietavano che Troia
durasse per altri dieci anni e Priamo soprvvivesse.
E adesso se ti prepari a combattere e questo è per te il disegno, 400
checchè di prmura posso promettere nella mia arte,
ciò che si può fare col ferro o col limpido elettro,
quanto valgono fuochi e mantici, smetti, pregando,
di dubitare delle tue forze.". Dette quelle parole
diede gli amplessi desiderati e cercò, riversatosi nel grambo 405
della moglie il placido sopore nelle membra.



LE OFFICINE DI VULCANO (8.407-453)
Quindi quando ormai nel mezzo del corso della notte
trascorsa, la prima quiete aveva cacciato il sonno, appena che
la donna cui fu imposto di sopportare con la conocchia e la sottile
Minerva, suscita le ceneri ed i guochi sopiti 410
aggiungendo la notte alla fatica e con lungo compito alle lucerne
affatica le ancelle, perché possa conservare casto il letto
del coniuge ed allevare i figli piccoli:
no diversamente il potente del fuoco né più tardo di quel tempo
sorge dai molli giacigli per i lavori di fabbro. 415
Un´isola presso il lido sicanio e la Lipari eolia
s´innalza alta con fumanti rocce,
ma sotto di essa una spelonca e gli Antri etnei corrosi
dalle officine dei Ciclopi rimbombano, i forti colpi
uditi sulle incudini danno gemiti, stridono nelle caverne 420
le colate dei Calibi ed il fuoco nelle fornaci ansima,
(è) la casa di Vulcano ela terra di nome Vulcania.
Qui allora il potente col fuoco discese dall´alto cielo.
I Ciclopi nel vasto antro lavoravano il ferro,
Bronte, Sterope e nudo nelle memdra Piragmone. 425
Queste mani avevano un fulmine plasmato già con una parte
levigata, quelli che numerosissimi il genitore da tutto il cielo
scaglia sulle terre, parte restava imperfetta.
Avevano aggiunto tre raggi di pioggia arricciata, tre di nube
acquosa, tre di rosso fuoco e di Austro alato. 430
Adesso mescolavano all´opera folgori terrificanti e rimbombo
e paurae le ire con le fiamme incalzanti.
In altra parte attendevano al carro per Marte ed alle ruote
volanti, con cui egli eccita gli uomini e le città;
e rifinivano a gara le armi di Pallade adirata, la terrificante 435
egida, in oro con squame di serpenti,
le serpi intrecciate e sul petto della dea la stessa
Gorgone che gira gli occhi sul collo mozzato.
"Togliete tutto, disse, mettete via le opere iniziate,
Ciclopi etnei, e qui fate attenzione: 440
occorre fare armi per un forte eroe. Adesso uso di forze,
(c´è bisogno) adesso di mani rapide, di ogni arte maestra adesso.
Buttate via le incertezze." Disse non di più, ma quelli
tutti si gettarono più alacremente e divisi gli incarichi
ugualmente. A ruscelli scorre il bronzo ed il metallo dell´oro 445
il micidiale acciaio fonde nella vasta fornace.
Formano un gigantesco scudo, unico contro tutte
le lance dei Latini, alle piastre saldano sette piastre.
Altri con mantici ventosi prendono e danno
aria, altri bagnano in un lago i bronzi 450
che stridono; l´antro geme per le incudini impegnate;
essi alternativamente alzano le molte braccia
a ritmo, voltano la massa con tenaglia potente.


DISCORSO DI EVANDRO ED IL SUO AIUTO
(8.454-519)
Mentre il padre Lemnio affretta queste cose nelle terre eolie,
la grande luce dall´umile tetto sveglia Evandro 455
el i canti mattutini di uccelli sotto la volta.
L´anziano si alza e si copre le membra con la tunica
e mette attorno alle piante dei piedi i lacci tirreni.
Poi al fianco ed alle spalle lega la spada tegea
avvolgendo la pelle di pantera calata da sinistra. 460
Inoltre anche due guardie dall´alta soglia
precedono e dei cani accompagnano il passo del padrone.
Si dirigeva alla sede e gli appartamenti dell´ospite Enea,
memore l´eroe dei discorsi e del dono promesso.
Non di meno Enea si faceva mattiniero; 465
veniva come compagno per questi il figlio, per quello Acate.
Incontratisi uniscono le destre e si siedono su sedili
nel mezzo e finalmente godono di libero discorso.
Il re per preimo così:
"Grandissima guida dei Teucri, salvo il quale mai 470
dichiarerò veramente vinte le potenze ed i regni di Troia,
per noi all´aiuto di guerra a confronto di nome sì garnde
esigue (sono) le forze; di qui siam chiusi dal fiume tosco,
di là il Rutulo ci incalza e strepitano di armi attorno al muro.
Ma io a te voglio unire ingenti popoli e accampamenti ricchi 475
di poteri, e questa salvezza la offre un caso
impensato: ti rechi qui, chiedendolo i fati.
Non lontano di qui, fondata su antica roccia, si trova
la sede della città agillina, dove un tempo il popolo
di Lidia, famosissima in guerra, s´insediò nei gioghi etruschi. 480
Questa fiorente per molti anni ma poi con comando
superbo e crudeli armi, la tenne il re Mezenzio.
Perchè ricordare le sacrileghe stragi, perché gliefferati delitti
del tiranno? Gli dei li riservino al suo capo ed alla stirpe.
Addirittura congiungeva corpi morti ai vivi 485
collegando le mani alle mani ed i volti ai volti,
(sorta di tortura) e così li uccideva grondanti di marciume
e putredine in un miserevole abbraccio con lunga morte.
Ma finalmente i cittadini stanchi armati attorniano lui stesso
che scatenava mostruosità e la casa, 490
(ne) uccidono i compagni, gettan fuoco ai tetti.
Egli sfuggito tra la strage nei territori dei Rutuli
fuggiva ed era difeso dalle armi dell´ospite Turno.
Perciò tutta l´Etruria insorse con giusti furoti,
richiedono il re per il supplizio, con Marte presente. 495
A queste migliaia io ti renderò condottiero, Enea.
Su tutto il lido le poppe radunate fremono
e comandano di dare il segnale, li trattiene il vecchio aruspice
profetando i fati: "O scelta gioventù di Meonia,
fiore e valore degli antichi eroi, che un giusto dolore porta 500
contro il nemico e Mezenzio accende con meritata ira,
a nessun Italico è lecito sottomettere un sì gran popolo:
scegliete capi stranieri." Allora la schiera etrusca per questo
si arrestò sul campo atterrita dai moniti degli dei.
Lo stesso Tarconte inviò a me messaggeri e la corona 505
del regno con lo scettro e mi affida le insegne,
(perché) io avanzi con gli accampamenti, prenda i regni tirreni.
Ma una vecchiaia lenta per il freddo ed esausta per gli anni
mi invidia il potere e le forze tarde ad azioni forti.
Esorterei il figlio, se misto di madre sabella non 510
traesse di lì una parte di patria. Tu, il cui fato permette
agli anni ed alla stirpe, che le divinità chiamano,
procedi, o fortissimo condottiero di Teucri ed Itali.
Inoltre a te unirò costui, speranza e delizia di noi,
Pallante; sotto di te maestro si abitui a sopportare 515
la milizia ed il pesante lavoro di Marte, ad osservare
i tuoi fati ed ammiri te fin dai primi anni.
Darò a questi due volte cento cavalieri Arcadi, forze scelte
di giovinezza, ed a suo nome altrettanti Pallante a te."

IL CHIARO SEGNO DI VENERE CITEREA
(8.520-553)
Aveva appena detto così ed Enea anchisiade 520
ed il fedele Acate tenevano fissi i volti,
e pensavano nel loro triste cuore molte avversità,
se dal cielo aperto Citerea non avesse dato un segno.
Una folgore vibrata dall´etere improvviso
giunse con fragore e tutto sembrò cadere subito, 525
ed lo squillo tirreno di tromba muggire nell´aria.
Guardano in alto, di nuovo ed ancora un immenso fragore
rimbomba. Vedono in una nube nella regione limpida del cielo
delle armi brillare nel sereno e colpite tuonare.
Gli altri stupirono in cuore, ma l´eroe troiano 530
riconobbe il suono e le promesse della divina madre.
Allora ricorda: " Davero, ospite, non chiedere subito
quale caso annuncino i prodigi: io son chiamato dall´Olimpo.
La madre divina profetò che avrebbe mandato questo segno,
se piombasse la guerra, ed avrebbe portato armi vulcanie 535
in aiuto nel cielo.
Ahimè quante stragi sovrastano i miseri Laurenti.
Quale fio, Turno, mi pagherai. Quanti scudi di eroi,
elmi e corpi potenti volgerai sotto le onde,
padre Tevere.Chiedano schiere, rompano i patti." 540
Come espresse queste parole, si alza dall´alto solio
e prima ravviva coi fuochi erculei gli altari
sopiti, e lieto venera il lare straniero ed i piccoli
penati; parimenti Evandro immola ritualmente
due pecore, parimenti la gioventù troiana. 545
Poi di qui passa alle navi e rivede i compagni,
dal cui numero sceglie quelli di superiore valore
che lo seguano alle guerre; la parte restante è portata
dall´acqua in giù e lenta defluisce sul fiume favorevole,
per giungere messaggera ad Ascanio dei fatti e del padre. 550
Si danno cavalli ai Teucri che si dirigono ai campi tirreni;
per Enea ne conducono uno fuori sorteggio, che una rossa pelle
di leone copre splendente con le unghie dorate.

IL SALUTO DI EVANDRO AL FIGLIO (8.554-584)
La fama vola subito divulgata nella piccola città che i cavalieri
vanno piuttosto velocemente alle soglie del re Tirreno. 555
Le madri raddoppiano le preghiere per la paura, il timore va troppo
vicino al pericolo e maggiore ormai appare il volto di Marte.
Allora il padre Evandro stretta la destra del partente
s´attacca insaziabile piangendo e così parla:
"O se Giove riportasse gli anni passati, 560
quale ero quando atterrai la prima fila sotto la stessa
Preneste e vincitore incendia cumuli di scudi
e con questa destra mandai sotto il Tartaro il re Erulo,
a cui la madre Feronia nascendo aveva dato tre vite,
orrendo a dirsi, le armi tre volte bisognava muovere, 565
bisognava tre volte abbatterlo con la morte; a lui però allora
questa destra tolse le vite e parimenti lo svestì delle armi):
io ora non sarei strappato dal tuo dolce abbraccio, figlio,
mai, né mai Mezenzio insultando questo capo vicino
avrebbe dato tante morti col ferro, 570
avrebbe privato la città di tanti cittadini.
Ma voi, o celesti, e tu grandissimo sovrano degli dei
Giove, prego, abbiate pietà del re arcade
ed ascoltate le preghiere d´un padre. Se le vostre potenze,
se i fati mi conservano Pallante incolume, 575
se vivo per vederlo e ritovari insieme,
chiedo la vita, e patisco sopportare qualsiasi fatica.
Se, Fortuna, minacci qualche situazione indicibile,
adesso, oh adesso si possa rompere la crudele vita,
mentre gli affanni (sono) ambigui, mentre la speranza del futuro
(è) incerta, mentre, caro ragazzo, mia sola e tarda gioia,
ti tengo con l´abbraccio, né una troppo grave notizia ferisca
le orecchie." Queste espressioni riversava il genitore nella partenza
suprema; i servi lo portavano in casa svenuto.


LA PARTENZA DA PALLANTEO (8.585-607)
Già dunque era uscita, aperte le porte, la cavalleria, 585
Enea tra i primi ed il fido Acate,
poi gli altri capi troiani; lo stesso Pallante va in mezzo
alla schiera, notato dalla clamide e nelle armi dipinte,
come quando Lucifero bagnato dall´onda di Oceano,
che Venere preferisce tra gli altri fuochi degli astri, 590
ha alzato il sacro volto e sciolte le tenebre.
Sulle mura stanno le pavide madri e con gli occhi seguono
la nube di polvere e le truppe brillanti di bronzo.
Essi tra i cepigli, per dove la meta delle vie è più vicina,
si dirigono armati; corre il clamore, serrata la schiera, 595
lo zoccolo scuote il soffice campo con quadruplice suono.
C´è un enorme bosco vicino al gelido fiume di Cere,
sacro per il culto dei padri per largo tratto, ovunque concavi
colli lo chiudono e lo cingoo un bosco di nero abete.
E´ fama che gli antichi Pelasgi han consacrato a Silvano, 600
dio dei campi e del bestiame, sia il bosco che un a data,
quelli che per primi ebbero un tempo i terreni latini.
Non lontano di qui Tarconte ed i Tirreni tenevano sicuri
gli accampamenti in posizioni, e già da un alto colle si poteva
vedere la legione e s´accampava in vasti campi. 605
Qui si recano l padre Enea ela gioventù scelta
per la guerra, e stanchi riposano sia i cavalli che i corpi

LE ARMI DI VULCANO (8.608-625)
Ma la dea venere tra i candidi nembi
si presentava portando doni; come vide da lontano il figlio
in una valle appartata solitaria presso il gelido fiume, 610
parlò con tali parole e si offrì apertamente:
" Ecco i doni promessi fatti dall´arte del mio
coniuge, perché non esiti, figlio, ad assalire subito
in battaglia i superbi Laurenti ed il potente Turno."
Disse, e la Citerea cercò gli abbracci del figlio, 615
pose le raggianti armi sotto una quercia di fronte.
Egli lieto non potè saziarsi dei doni e di sì grande
onore della dea e volse gli occhi su ogni particolare,
ammira e gira fra le mani e le braccia
il terribile elmo con le creste e vomitante fiamme, 620
la spada fatale, la corazza di bronzo, rigida,
color sangue, gigantesca, come quando una azzurra nube
arde ai raggi del sole e rifulge lontano;
poi i gambali lucenti di elettro e d´oro fuso,
l´asta e l´inenarrabile fattura dello scudo. 625

LO SCUDO DI ENEA (8.626-731)
Lì re itale gesta ed i trionfi dei romani
non ignaro dei vati e conoscitore del tempo futuro
il potente col fuoco le aveva plasmate, lì tutta la razza
della stirpe futura in ordine da Ascanio e le guerre combattute.
Aveva plasmato anche la lupa di Marte che ha partorito 630
giacere nel verde antro, attorno alle mammelle a lei pendenti,
i due bambini giocare ed impavidi succhiare
la madre, ella con la testa tornita girata
accarezzava l´uno e l´altro e leccava i corpi con la lingua.
Né lontano da qui Roma e le Sabine nella folla del circo, 635
rapite senza legge, compiuti i grandi giochi Circensi,
le aveva aggiunto ed improvvisamente scatenarsi nuova guerra
tra Romulidi, il vecchio Tazio ed i Curi severi.
Dopo gli stessi re armati, fermato lo scontro,
davanti all´altare di Giove erano in piedi tenendo 640
le coppe e stringevano patti, sacrificata una porca.
Non lontano di lì le veloci quadrighe in direzioni contrarie
avevan spaccato Metto ( ma tu, Albano, dovevi restare alle parole)
e Tullo trascinava le viscere dell´uomo falso
per la selva, ed i rovi sparsi grondavan di sangue. 645
Pure Porsenna ordinava di accogliere Tarquinio cacciato
e pressava la città di gigantesco assedio;
Gli Eneadi si precipitavano alle armi per la libertà.
Lo avresti potuto vedere simile a chi s´indigna e simile
a chi minaccia, poiché Coclite osava rompere il ponte 650
e Clelia, rotte le catene, passava a nuoto il fiume.
In cima alla rocca Tarpea Manlio, il custode,
si ergeva davanti al tempio ed occupava l´alto Campidoglio,
la reggia nuova era irta della paglia romulea.
Ancora qui svolazzante tra i portici d´oro un´oca 655
d´argento gridava che c´erano i Galli;
i Galli attraverso roveti si avvicinavano ed occupavan la rocca
difesi dalle tenebre e dal dono d´una notte buia.
Essi avevan capigliatura d´oro e veste d´oro,
brillano nei mantelli striati, poi i colli lattei 660
son intrecciati d´oro, due lance alpine ciascuno
rosseggiano in mano, protetti i corpi da lunghi scudi.
Qui aveva scolpito i Salii danzanti ed i nudi Luperci
i berretti di lana e gli ancili caduti dal cielo,
le caste madri conducevano per la città sacri oggetti 665
su comodi carri. Pontano da qui aggiunse
anche le sedi tartaree, le alte porte di Dite,
pure le pene dei delitti, e te, Catilina, pendente
da minaccioso scoglio e e temente i volti delle Furie,
i pii appartati, Catone che dava ad essi le leggi. 670
Tra queste una dorata immagine di un mare gonfio correva
vastamente, ma le acque azzurre spumeggiavano di bianco flutto,
ed attorno splendenti delfini d´argento in cerchio
le spazzavano con le code e tagliavano la marea.
In mezzo era (possibile) vedere le flotte bronzee, 675
le guerre di Azio, e, schierato Marte, potevi vedere
tutto il Laucate ribollire e risplendere nell´oro i flutti.
Di qui Cesare Augusto guidando gli Itali in battaglie
coi senatori ed il popolo, i penati ed i grandi dei,
ritto su alta poppa, a cui le tempie liete lampeggiano 680
fiamme gemelle e si mostra sul capo la stella paterna.
Da un´altra parte con venti e dei propizi, Agrippa
arduo, guidando una schiera, cui, (insegna superba di guerra),
rifulgono le tempie rostrate di corona navale.
Di qui Antonio con la potenza barbarica e varie armi, 685
vincitore dai popoli dell?aurora e dal rosso lido,
trae con sè l´Egitto, le forze d´Oriente e la lontanissima
Battriana, segue (orrore!) la coniuge Egiziana.
Insieme tutti corrono e l´acqua tutta spumeggia
sconvolta dai remi ripresi e dai rostri a tre denti. 690
Si dirigono al largo; crederesti le Cicladi divelte nuotare
per mare o alti monti corrano contro monti,
con sì gran mole su poppe turrite gli uomini incalzano.
Fiamma di stoppa e ferro volante si scaglia a mano
e con armi, i campi di Nettuno rosseggiano di nuova strage. 695
La regina in mezzo col patrio sistro chiama le schiere,
non ancora vede le serpi gemelle alle spalle.
Mostri di dei d´ogni parte ed Anubi che latra
tengono armi contro Nettuno e Venere e contro
Minerva. Infuria Marte in mezzo allo scontro 700
lavorato su ferro, e le tristi Dire dall´etere,
Discordia, strappato il mantello, avanza gioendo,
e Bellona la segue con la frusta di sangue.
Apollo d´Azio osservando questo tendeva l´arco
da sopra; per quel terrore tutto l´Egitto e gli Indi, 705
ogni Arabo, tutti i Sabei voltavan le spalle.
Si vedeva la stessa regina, chiamati i venti,
dare le vele e via via mollava le funi allentate.
Il potente col fuoco l´aveva fatta che fra le stragi pallida
per la morte futura era portata dalle onde e da Iapige, 710
di fronte il Nilo dal gran corpo dolorante
che apriva gli orli e con tutta la veste chiamava
nell´azzurro grembo e nei fiumi tenebrosi i vinti.
Ma Cesare, salito sulle mura romane con triplice
trionfo, consacrava un voto immortale agli dei Itali, 715
trecento massimi templi per tutta la città.
Le vie per la gioia fremevano di giochi e d´applauso;
in tutti i templi cori di madri, in tutti (c´erano) altari;
davanti agli altari giovenchi uccisi coprivan la terra.
Lui stesso sedendo sul niveo seggio di Febo biancheggiante 720
esamina i doni dei popoli e li attacca ai superbi
battenti; avanzano in lunga fila le genti vinte,
varie quanto di lingue, tanto del tipo di veste e di armi.
Qui la stirpe dei Nomadi e gli Africani discinti
li aveva rappresentati il Mulcibero, i Lelegi, i Cari, i Geloni 725
che portan frecce; l´Eufrate già più mite correva con le onde,
i Morini ultimi degli uomini, il Reno bicorne
gli indomiti Dai e l´Arasse adirato per il ponte.
Tali cose ammirava sullo scudo di Vulcano, doni della
madre ed ignaro dei fatti gioisce per l´immagine 730
alzando sulla spalla sia la fama che i fati dei nipoti