Il superlativo

Si forma di norma con la terminazione -issimus, -a, -um, oppure - rimus, a, um che si declina come gli aggettivi della prima classe. (La terminazione -issumus, -a, -um è arcaica.)

Si forma pure con avverbi admodum, maxime e con prefissi prae-, per- (NB. I dizionari registrano questi ultimi come voci autonome.)

Il superlativo può essere rafforzato:

a) da avverbi: longe, multo, vel, di gran lunga, molto, persino;

b) da quam unito al verbo possum;

c) dal pronome indefinito quisque,

d) dal numerale unus.

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.: Omnium fortissimi sunt Belgae (I,1) - Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix (I,2) - Undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno latisimo atque altissimo, altera ex parte monte Iura altissimo, tertia lacu Lemanno (I,2) - Est summae genus sollertiae atque ad omnia aptissimum (7,22) - Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere consimilia, pecoris numerus ingens (5.12) - (Caesar) Divitiaci fratris summum in populum Romanum studium, summam in se (verso di lui) voluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam cognoverat (I,19) - Milites e loco superiore, pilis missis, facile hostium phalangem perfregerunt (I,25) - Facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat (2,27) - (Helvetii), auctoritate Orgetorigis permoti, constituerunt iumentorum et ccarrorum quam maximum numerum coemere, sementes quam maximas facere, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare (I,3) - Pars inferior integra remanebat (7.35).

b) EN.:Prior Aenean compellat Achates (I,581) - At domus interior regali splendida luxu\ instruitur (I,635)- Arma diu senior (Priamus) desueta trementibus aevo\ circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum\ cingitur (2.509) -Et iam per moenia clarior ignis auditur, propiusque ( più vicino) aestus incendia volvunt (2,705) - Tertia sed maiore hastilia nisu\ adgredior (3,38)-

c) Fedro: Habebat quidam filiam turpissimam (3.8) - Mons parturiebat, gemitus immanes ciens, eratque in terris maxima expectatio. (4.24) -

Torna
Comparativo assoluto.
Quando manca il secondo termine di paragone il comparativo di maggioranza viene chiamato " assoluto" e si traduce, a seconda del contesto, con gli avverbi " un po’, piuttosto, troppo", ecc.

Esempi: Nostros in locum iniquiorem progredi viderunt. Videro i nostri avanzare in terreno troppo sfavorevole (BG. II,10)

- I, decus, i, nostrum: melioribus utere fatis, Va’, va’, nostra gloria: abbi destino migliore (En.VI,546)

2. Il rafforzativo del comparativo è espresso normalmente da avverbi con terminazione ablativale in -o, aliquanto, aliquanto, paulo, un po', multo, molto, ecc.

Es.: (Ubios) multo humiliores infirmioresque redegerunt, Resero gli Ubi molto più umili e più insicuri (BG. IV,3)

Particolarità: 1. Il secondo termine può essere sottinteso, perchè quasi evidente nel contesto: Es.: Carinae aliquanto planiores quam nostrarum navium, Le chiglie erano alquanto più piatte di quelle delle nostre navi (BG. III,13)

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG. (Helvetii) paratiores ad omnia pericula (sunt)(I,5) - (Di immortales, hominibus) secundiorem interdum et diuturniorem impunitatem (concedunt) …(1,14) Inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus passuum (intererat) (I,15) - ( Caesar) ab exploratoribus certior factus est (I,21) - Milites non longiore oratione (cohortatur) (2,21) - Ipse ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus (aberat) (1,22) Peius victoribus Sequanis quam Haeduis victis (accidit) (I,31) - Haeduus respondit… esse miseriorem et graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum (1,32) - - P. Crassus adulescens …expeditior erat quam ii, qui inter aciem versabantur (1,52) - Quae quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria (attulit) voluptatem attulit (1,53) - In Gallia a potentioribus vulgo regna occupabantur (2,1) - Secundiore equitum proelio nostris, Caesar suos in castra reduxit (2,9) - Carinae aliquanto planiores quam nostrarum navium (3,13) - Et paulo quam eiusdem generis ceteri sunt humaniores, propterea quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores ventitant (4,3) - Loca sunt temperatiora quam in Gallia remissioribus frigoribus. (5,12) - Nos nihil de eo (su questo) percontationibus reperiebamus, nisi certis ex aqua mensuris breviores esse quam in continenti noctes videbamus. (5,14) - Interim dum de condicionibus inter se agunt longiorque consulto ab Ambiorige instituitur sermo, paulatim circumventus interficitur. (5,37) - Maiore strepitu et tumultu quam populi Romani fert consuetudo castra moveri iubet. (6,7) - (Collem) ex omnibus fere partibus palus difficilis atque impedita cingebat non latior pedibus quinquaginta … Eorum vitam sua salute (habet) cariorem. (7,19) - (Obsidum) …partem statim dederunt, partem ex longinquioribus locis arcessitam sese daturos dixerunt (4.27) - (Populi Romani hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui (di sè) nihil deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse(1,43)

b) EN.: O socii, o passi graviora: dabit deus quoque finem (I,199) - Atque illum, talis iactantem pectore curas, tristior adloquitur Venus (I,227) - Sed regna Tyri germanus habebat Pygmalion, scelere ante alios immanior (I,347) - Aut quid (che cosa,neutro) in eversa vidi crudelius urbe? (II,746) -Anna nec tantos mente furores concipit aut graviora timet quam morte Sychaei (4.500)- At laetus Mnaesteus successuque acrior ipso\ agmine remorum celeri, ventisque vocatis, prona petit maria et pelago decurrit aperto (5.212)- Tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae, gratior et pulchro veniens in corpore virtus (5.343)- Tu ne cede malis, sed contra audentior ito (6.95)- Largior campos aether et lumine vestit purppureo, solemque suum, sua sidera norunt (6.400) -
c) Fedro: Dein reposcenti locum / preces admovit, tempus exorans breve,/ dum firmiores catulos posset ducere (1.19) - Tum natos suos / interrogavit an bove esset latior. (1.24) -Musca sic coepit prior (4.25) -

Torna

Scheda di sintassi: Il complemento partitivo

Quando il superlativo è relativo, cioè esprime confronto con altri, viene seguito dal complemento partitivo, che si trova espresso in:

a) caso genitivo;

b) caso ablativo retto da de, e, ex;

c) più raramente, caso accusativo retto da inter o da apud.
PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.: Horum omnium fortissimi sunt Belgae (1.1) - Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix (1.2) - Pauci de nostris cadunt (1.15) - Atque unus ex captivis 'quid (perché) vos' inquit '… miseram ac tenuem sectamini praedam (6.35) -
b) En
.: Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites, / unus natorum Priami, per tela, per hostis / porticibus longis fugit et vacua atria lustrat (2.526) - Hic (avv.) una e multis, quae maxima natu,
Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix: (5.644) - 'Ut te, fortissime Teucrum, / accipio agnoscoque libens. ut verba parentis /et vocem Anchisae magni vultumque recordor.(8.155)


c) Fedro: Tum quidam ex illis quos (che) prius despexerat (1.3) -Tunc de reliquis una 'Merito plectimur (1.31) - Breve tempus intercessit, et fidens manu / unum de nostris provocabat barbarus.(App.10) -

Torna

Particolarità dei comparativi e superlativi

1. Sei aggettivi terminanti in -ilis hanno comparativo secondo la norma, ma il superlativo con terminazione -illimus, -a, -um. Essi sono: facilis, facile, difficilis, difficile, similis, simile, dissimilis, dissimile, humilis, umile, gracilis, gracile.

Al superlativo hanno: fac-illimus, -a, -um, diffic-illimus, sim-illimus, dissim-illimus, humillimus, grac-illimus.

2. Gli aggettivi in -er hanno comparativo regolare, ma superlativo con terminazione -rimus, -a, -um:

asper, acer, pulcher hanno al superlativo asper-rimus, acer-rimus, pulcher-rimus

3. Gli aggettivi in -dicus, -ficus, -volus formano comparativo e superlativo in -entior,-entius ed il superlativo in -entissimus, -a, -um:

maledicus, maledicentior, maledicentissimus
beneficus, beneficentior, beneficentissimus
benevolus, benevolentior, benevolentissimus.

4. Molti altri sono gli aggettivi di grado comparativo e superlativo con temi diversi da quello positivo. Le loro "forme irregolari" sono normalmente registrate dai vocabolari come forme autonome. Qui sono succintamente elencate.

a) Aggettivi con tutti i gradi:

Grado positivo comparativo superlativo

bonus, buono melior, migliore optimus, ottimo
malus, cattivo peior, peggiore pessimus, pessimo
parvus, piccolo minor, minore minimus, minimo
multus, molto plus,( neutro) più plurimus, moltissimo
magnus, grande maior, maggiore maximus, massimo

b) Aggettivi mancanti della serie completa :

(iuvenis, giovane) iunior .
(senex, vecchio) senior
(dives, ricco) ditior ditissimus
(nequam, cattivo) nequior nequissimus
(ante, davanti) anterior
(citer, al di qua) citerior citimus
(de, da) deterior deterrimus
(exter, fuori) exterior extremus
(infer, sotto) inferior infimus, imus
(intus, dentro) interior intimus
(post, dopo) posterior postumus
(potis, potente) potior potis
(prae, davanti) prior primus
(prope, vicino) propior proximus
(super, sopra) superior supremus, summus
(ultra, al di là) ulterior ultimus

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.: Omnium fortissimi sunt Belgae (I,1) - Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix (I,2) - Undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno latisimo atque altissimo, altera ex parte monte Iura altissimo, tertia lacu Lemanno (I,2) - Est summae genus sollertiae atque ad omnia aptissimum (7.22) - Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere consimilia, pecoris numerus ingens (5.12) - (Caesar) Divitiaci fratris summum in populum Romanum studium, summam in se (verso di lui) voluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam cognoverat (I,19) - Milites e loco superiore, pilis missis, facile hostium phalangem perfregerunt (I,25) - Facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat (2.27) - (Helvetii), auctoritate Orgetorigis permoti, constituerunt iumentorum et ccarrorum quam maximum numerum coemere, sementes quam maximas facere, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare (I,3) - Pars inferior integra remanebat (7.35).

b) EN.: Prior Aenean compellat Achates (I,581) - At domus interior regali splendida luxu\ instruitur (I,635)- Arma diu senior (Priamus) desueta trementibus aevo\ circumdat nequiquamumeris et inutile ferrum\ cingitur (2.509) - Et iam per moenia clarior ignis auditur, propiusque (avv.) aestus incendia volvunt (2.705) - Tertia sed maiore hastilia nisu\ adgredior (3.38)
c) Fedro: Superior stabat lupus, /longeque inferior agnus.(1.1) - Dein reposcenti locum / preces admovit, tempus exorans breve, /dum firmiores catulos posset ducere. (1.19) - . Tum natos suos / interrogavit an bove esset latior. Illi negarunt. Rursus intendit cutem / maiore nisu, et simili quaesivit modo, / quis (chi) maior esset. (1.24) -

Torna
I gradi dell’avverbio

(NB. Non si ritiene di dire nulla sulla formazione degli avverbi semplici, in quanto essi sono sempre riportati dai vocabolari come forme autonome)

1. Il comparativo dell’avverbio coincide con il comparativo neutro dell’aggettivo. Quindi ha la terminazione in -ius.

es: cupid-e, avidamente cupid-ius, più avidamente

audac-ter, audacemente audac-ius, più audacemente

2. Il superlativo dell’avverbio si forma con la terminazione -e sostituita alla terminazione -i del genitivo singolare dell’aggettivo superlativo.

es.: celerrim-i ( velocissimo) celerrim-e ( velocissimamente)
maxim- i ( massimo) maxim-e (massimamente)
maturrim-i ( molto affrettato) maturrim-e ( molto affrettatamente)


NB. Ricorda che spesso nelle proposizioni finali (Vedi: La proposizione finale )con comparativo, la congiunzione ut è sostituita da quo.

 

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.: Omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos (da loro) mercatores saepe commeant (1.1) -Maxime plebi acceptus erat (1.3) -Opere perfecto praesidia disponit, castella communit, quo facilius si, se invito, transire conarentur, prohibere possit. (1.8) - ( Equites Romanorum), cupidius novissimum agmen insecuti, alieno loco cum equitatu Helvetiorum proelium committunt (I,15) - Ubi se diutius duci intellexit, ...graviter eos accusat (I,16) - Itaque re frumentaria, quam celerrime potuit, comparata, magnis itineribus ad Ariovistum contendit (I,37) - Belgae a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos (presso di loro) mercatores saepe commeant proxmique sunt Germanis (I,1) - Caesar legioni indulserat praecipue et propter virtutem confidebat maxime. (1.41) - Multo maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est (I,46) - Proximo die, instituto suo, Caesar ex castris utrisque copias suas eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit (I,50) - signa inferre et manipulos laxare iussit,
quo facilius gladiis uti possent (2.25) - Castra, ut fumo atque ignibus significabatur, amplius milibus passum octo in latitudinem patebant (3,7) - Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat longius, naves interim longas aedificari in flumine Ligeri iubet (3,9) - Commisso proelio, diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt (4,35).
GIOCO AUTOVALUTAZIONE
Riconosci i comparativi degli avverbi presenti nelle frasi precedenti e riportali ordinatamente:

SOLUZIONE

b) EN.: Excudent alii spirantia mollius aera,\ credo equidem, vivos ducent de marmore vultus, orabunt causas melius (6.847) - Paulatim sese tollit mare et altius undas\ erigit (7.529) - Filius ardentis haud setius aequore campi\ exercebat equos curruque in bella ruebat (7.781) - Ocius advertunt proras urbique propinquant (8.101) - Troes glomerantur eodem\ et conferre manum et procurrere longius audent (9.689) -
GIOCO AUTOVALUTAZIONE
Riconosci i comparativi degli avverbi presenti nelle frasi precedenti e riportali ordinatamente:

SOLUZIONE

c) Fedro: Vir est hortatus, corpus lecto reciperet, / onus naturae melius quo deponeret (1.18) - Hoc (questo tempo) quoque consumpto flagitari validius / cubile coepit (1.19) - Novissime indignata, dum vult validius / inflare sese, rupto iacuit corpore.(1.24) - Asellus notum proxime tectum subit,/et voce magna sese venisse indicat. (App.16)

GIOCO AUTOVALUTAZIONE
Riconosci i comparativi degli avverbi presenti nelle frasi precedenti e riportali ordinatamente:

SOLUZIONE


Versione
Gravi perdite dei Galli, guidati da Vercingetorige.BG,VII,82 (longius, plus, propius, superioribus castris, interiores, priores fossas, diutius, prius...quam: 8 usi del comparativo)

Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudine telorum proficiebant; posteaquam propius succeserunt, aut se, stimulis inopinantes, induebant aut, in scrobes delapsi, transfodiebantur aut, ex vallo aut turribus traiecti, pilis muralibus interibant. Multis undique vulneribus acceptis, nulla munitione perrupta, cum lux adpeteret, veriti, ne ab latere aperto ex superioribus castris eruptione circumvenirentur, se ad suos receperunt. At interiores, dum ea, quae (quelle cose che) a Vercingetorige ad eruptionem praeparata erant, proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis ( nell’organizzare queste operazioni) , morati, prius suos discessisse cognoverunt, quam munitionibus appropinquarent. Ita, re infecta, in oppidum reverterunt. (7.82) -

 

Torna

Aggettivi indicanti posizione nello spazio e nel tempo.

Gli aggettivi come primus, medius, extremus, summus, imus assumono significato diverso, a seconda del contesto, se riferiti:

a) a tutto il concetto che esprimono( funzione attributiva) oppure

b) ad una parte del concetto stesso (funzione predicativa).

Es.: a) Prima legio..... La prima legione

b) Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, Nel mezzo della città c'era un boschetto, piacevolissimo per l'ombra (En. I,441)

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG. - Extremum oppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Genava (I,6) - (Segusiavi) sunt extra provinciam trans Rhodanum primi (I,10) - Summum iugum montis ascendere iubet (I,21) - Helvetii, confertissima cie, reiecto nostro equitatu, phalange facta, sub primam nostram aciem successerunt (I,24) - Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius maiores (antenati) in sua civitate regnum obtinuerant (5.25) - Labienus noctu tribunis militum primisque ordinibus convocatis, castra moveri iubet (6.7) - Primo concursu in fugam coniecti, proximas silvas petierunt (6.8) - (P.Sextius) videt imminere hostes atque in summo esse rem discrimine (6.38)- Per medios hostes perrumpunt incolumesque ad unum (fino all’ultimo: cfr. ad+ acc.) omnes in castra perveniunt (6.40) - Discussa nive, viis patefactis, summo militum labore, ad fines Arvernorum pervenit (7.8) - Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo acclivis circiter passus mille (3.19).

b) En.: Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae (1,441) - Tum vero (Aeneas) ingentem gemitum dat pectore ab imo (1,485) - Talis erat Dido, talem se laeta ferebat (si mostrava) per medios, instans operi regnisque futuris (1,503-504) - Unus abest, medio in fluctu, quem (che)vidimus ipsi (=nos) submersum (1.584) - Bella cient primaque vetant consistere terra (I,541) - Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido (I,613) - Postquam prima quies epulis mensaeque remotae (sunt),\ crateras magnos statuunt et vina coronant (I,723) - Incubuere mari totumque a sedibus imis\una Eurusque Notusque ruunt (I,84) -Interea magno misceri murmure pontum\ emissamque hiemem sensit Neptunus et imis\ stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto\ prospiciens summa placidum caput extulit unda (I,12)- Hi (questi) summo in fluctu pendent (I,106) - Saxa vocant Itali mediis quae (sunt) in fluctibus, Aras, dorsum immane mari summo (I,110) - Iliaci cineres et flamma extrema meorum\testor (2.431)- Se, quando ultima cernunt,\extrema iam in morte parant defendere telis (2.446) - Vivo equidem vitamque extrema per omnia duco (3.15)

c) Fedro: Aquila in sublimi quercu nidum fecerat; / feles, cavernam nancta in media, pepererat; / sus nemoris cultrix fetum ad imam posuerat.(2.4) - Senex, / arcum retensum posuit in media via (3.14) -

Torna