76.
Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atque utili
superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritis
civitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atque ipsi
Morinos attribuerat. Tamen tanta universae Galliae consensio fuit
libertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut neque
beneficiis neque amicitiae memoria moverentur, omnesque et animo et opibus
in id bellum incumberent. Coactis equitum VIII milibus et peditum circiter
CCL haec in Aeduorum finibus recensebantur, numerusque inibatur, praefecti
constituebantur. Commio Atrebati, Viridomaro et Eporedorigi Aeduis,
Vercassivellauno Arverno, consobrino Vercingetorigis, summa imperi
traditur. His delecti ex civitatibus attribuuntur, quorum consilio bellum
administraretur. Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur,
neque erat omnium quisquam qui aspectum modo tantae multitudinis sustineri
posse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptione
pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur. |
76.
Questo Commio, come abbiamo già detto, aveva reso a Cesare fidati e
preziosi servigi in Británnia negli anni precedenti, ricevendo in
compenso l'esenzione dai tributi per la sua nazione, l'indipendenza
giuridica e legislativa, e la sovranità sui Morini. Tuttavia, fu così
unanime il consenso dell'intera Gallia nel voler riconquistare
l'indipendenza e recuperare l'antica gloria militare, che a nulla valse il
ricordo dei benefici ricevuti né dei legami d'amicizia, e tutti si
gettarono in questa guerra con coraggio e impegno. Gli ottomila cavalieri
e i circa duecentoquarantamila fanti che erano stati radunati, si
passavano in rassegna nel territorio degli Edui, se ne calcolava il
numero, si nominavano i comandanti. Il comando supremo fu affidato all'Atrebate
Commio, agli Edui Viridomaro ed Eporedorige, all'Arverno Vercassivellauno,
cugino di Vercingetorige, coadiuvati da un consiglio di guerra formato da
uomini scelti dalle varie nazioni. Partono tutti per Alesia, pieni di
fiducia e di entusiasmo, perché nessuno di loro pensava che fosse
possibile resistere al solo apparire di una simile armata, soprattutto in
una battaglia su due fronti, quando i Romani, impegnati a respingere una
sortita dalla città, avessero avvistato alle loro spalle forze così
imponenti di cavalleria e fanteria. |
|
|
77.
At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum
exspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur,
concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac variis dictis
sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent,
eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati videtur propter
eius singularem et nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco
et magnae habitus auctoritatis, "Nihil," inquit, "de eorum
sententia dicturus sum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine
appellant, neque hos habendos civium loco neque ad concilium adhibendos
censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum in consilio
omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria videtur. Animi
est ista mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre non posse. Qui se
ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem patienter
ferant. Atque ego hanc sententiam probarem (tantum apud me dignitas potest),
si nullam praeterquam vitae nostrae iacturam fieri viderem: sed in
consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium
concitavimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco interfectis propinquis
consanguineisque nostris animi fore existimatis, si paene in ipsis
cadaveribus proelio decertare cogentur? Nolite hos vestro auxilio
exspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, nec
stultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate omnem Galliam
prosternere et perpetuae servituti subicere. An, quod ad diem non venerunt,
de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? Romanos in illis
ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri putatis? Si
illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, his utimini
testibus appropinquare eorum adventum; cuius rei timore exterriti diem
noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consili est? Facere, quod
nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt; qui in
oppida compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad
bellum inutiles videbantur vitam toleraverunt neque se hostibus
tradiderunt. Cuius rei si exemplum non haberemus, tamen libertatis causa
institui et posteris prodi pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile
bello fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnaque illata calamitate finibus
quidem nostris aliquando excesserunt atque alias terras petierunt; iura,
leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. Romani vero quid petunt aliud
aut quid volunt, nisi invidia adducti, quos fama nobiles potentesque bello
cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque his aeternam
iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bella gesserunt.
Quod si ea quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis, respicite
finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iure et legibus commutatis
securibus subiecta perpetua premitur servitute." |
77.
Ma, ad Alesia, gli assediati, trascorso il termine entro il quale si
aspettavano i rinforzi, consumato tutto il frumento, ignari di quanto
accadeva nel territorio degli Edui, avevano convocato un'assemblea e
discutevano sul modo di uscire dalla situazione. Si esprimevano diverse
opinioni: tra chi consigliava la resa, e chi proponeva di fare una sortita
finché le forze lo consentivano, ci sembra di non dover tralasciare il
discorso di Critognato, per la sua singolare e sacrilega crudeltà.
Costui, nato da una nobilissima famiglia dell'Arvernia, uomo di grande
prestigio, «Non terrò in considerazione», disse, «l'opinione di coloro
che danno il nome di resa alla più vergognosa delle schiavitù e ritengo
che non debbano neanche essere considerati dei cittadini e ammessi
all'assemblea. Voglio rivolgermi a coloro che consigliano di operare una
sortita, la cui opinione, col consenso di voi tutti, sembra animata dalla
memoria dell'antico valore. Ma non è valore, questo, è scarsa fermezza
d'animo non riuscire a sopportare per qualche tempo le privazioni. E più
facile trovare chi affronti volontariamente la morte piuttosto che
sopportare pazientemente il dolore; eppure approverei questa risoluzione,
tanto è forte in me il sentimento dell'onore, se si trattasse soltanto di
rischiare le nostre vite; ma, nel prendere una decisione, guardiamo a
tutta la Gallia, che abbiamo chiamato in nostro aiuto. Con quale animo
pensate che conibatteranno i parenti e consanguinei degli ottantamila
uomini che saranno massacrati in un sol luogo, se saranno costretti a dar
battaglia quasi sui loro cadaveri? Non vogliate privare del vostro aiuto
chi non esitò a mettere in pericolo la propria vita per la vostra
salvezza, e mettere in ginocchio l'intera Gallia, destinandola a una
perpetua schiavitù, per stolta imprevidenza o per mancanza di coraggio.
Forse dubitate della loro lealtà e fedeltà, perché non sono arrivati
nel giorno stabilito? E che? Credete che i Romani si affannino tutti i
giorni intorno a quelle fortificazioni esterne per puro divertimento? Se
non potete avere notizia del loro prossimo arrivo dai messaggeri, visto
che tutti i passaggi sono chiusi, ne fa fede il comportamento di Romani
che, spaventati proprio da questo, lavorano giorno e notte alle loro
fortificazioni. Qual è dunque il mio consiglio? Fare ciò che fecero i
nostri antenati in una guerra contro i Cimbri e i Teutoni, neppure
paragonabile a questa: costretti a rinchiudersi nelle città, tormentati
anch'essi dalla fame, si mantennero in vita con i corpi di coloro che per
età erano inutili alla guerra, e non si arresero al nemico. Se non ci
fosse questo precedente, giudicherei bellissimo istituirlo per la libertà
e tramandarlo ai posteri. In che cosa infatti quella guerra è
paragonabile a questa? I Cimbri, una volta devastata la Gallia e apportata
una grande distruzione, se ne andarono infine dal nostro paese e si
diressero verso altre terre; ci lasciarono le nostre istituzioni, le
nostre leggi, i nostri campi, la nostra libertà. Ma i Romani, che altro
chiedono e vogliono se non, spinti dall'avidità, insediarsi sulle terre e
nelle città di coloro che conobbero nobili per fama e possenti in guerra
e imporre loro per sempre il giogo della schiavitù? Non hanno mai fatto
una guerra per un altro motivo. Se ignorate quanto accade alle nazioni
lontane, guardate, vicino a voi, la parte della Gallia che, ridotta a
provincia, sottoposta a leggi ed istituzioni diverse, soggetta alla scure
littoria, è oppressa da una perpetua schiavitù». |
|
|
78.
Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutiles
sunt bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam ad
Critognati sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, si
res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis subeundam
condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis atque
uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent,
flentes omnibus precibus orabant, ut se in servitutem receptos cibo
iuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodibus recipi prohibebat. |
78.
Dopo aver espresso i vari pareri, decidono di far uscire dalla città
quanti per malattia o per età non sono atti alla guerra e di tentare
qualsiasi altra soluzione prima di arrivare a quanto proposto da
Critognato, ma di dover mettere in pratica il suo consiglio, se costretti,
o se tarderanno a giungere i rinforzi, piuttosto che subire condizioni di
resa o di pace. Costringono i Mandubi, che li avevano accolti nella loro
città, ad uscire con le mogli e i figli. Questi, giunti alle
fortificazioni dei Romani, imploravano in lacrime che li facessero schiavi
e dessero loro del cibo. Ma Cesare dispose delle guardie sul bastione e
vietò di accoglierli. |
|
|
79.
Interea Commius reliquique duces quibus summa imperi permissa erat cum
omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato non
longius mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die
equitatu ex castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem tria
milia passuum patere demonstravimus, complent pedestresque copias paulum
ab eo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido
Alesia despectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit gratulatio
inter eos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque productis
copiis ante oppidum considunt et proximam fossam cratibus integunt atque
aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casus comparant. |
79.
Frattanto, Commio e gli altri capi cui era stato affidato il comando
supremo, giungono ad Alesia con tutte le truppe e occupato un colle a non
più di un miglio dalle nostre fortificazioni, vi si accampano. Il giorno
dopo, fanno uscire tutta la cavalleria dall'accampamento, riempendo
interamente la piana che, come abbiamo detto, si estende per tre miglia in
lunghezza, e collocano la fanteria al riparo, un po' più lontano, in
posizione soprelevata. La città di Alesia dominava la pianura. Alla vista
dei rinforzi, accorrono tutti, si felicitano tra di loro e gli animi
esultano di gioia. Quindi, fatte uscire le truppe, le schierano davanti
alla città, gettano passerelle sul più vicino fossato o lo riempiono di
terra, si preparano all'assalto e ad ogni altra evenienza. |
|
|
80.
Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si usus
veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatum ex castris educi
et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum undique
iugum tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae proventum
exspectabant. Galli inter equites raros sagittarios expeditosque levis
armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent et
nostrorum equitum impetus sustinerent. Ab his complures de improviso
vulnerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores esse Galli
confiderent et nostros multitudine premi viderent, ex omnibus partibus et
ei qui munitionibus continebantur et hi qui ad auxilium convenerant
clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectu omnium
res gerebatur neque recte ac turpiter factum celari poterat, utrosque et
laudis cupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabant. Cum a meridie
prope ad solis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani una in parte
confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt; quibus in
fugam coniectis sagittarii circumventi interfectique sunt. Item ex
reliquis partibus nostri cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi
facultatem non dederunt. At ei qui ab Alesia processerant maesti prope
victoria desperata se in oppidum receperunt. |
80.
Cesare dispone tutta la fanteria su ambedue i fronti della fortificazione,
affinché, in caso di bisogno, ciascuno mantenesse e conoscesse la sua
posizione; poi ordina di far uscire dal campo la cavalleria e attaccare
battaglia. Da tutti i campi, disposti sulle alture circostanti, si poteva
vedere la piana, e tutti i soldati, intenti, aspettavano l'esito della
battaglia. I Galli avevano disposto tra le file della loro cavalleria
alcuni arcieri e fanti armati alla leggera, che fossero di rincalzo ai
cavalieri, quando ripiegavano, e sostenessero le cariche della nostra
cavalleria. Molti dei nostri, colpiti inaspettatamente da questi,
abbandonavano il combattimento. Persuasi della propria superiorità in
battaglia e vedendo i nostri sopraffatti dal numero, i Galli, da ogni
parte, sia quelli che si trovavano chiusi tra le fortificazioni, sia
quelli che erano venuti in aiuto, incoraggiavano i loro commilitoni con
urla e clamori. Poiché la battaglia si svolgeva sotto gli occhi di tutti
e non vi era azione, vile o coraggiosa, che potesse passare inosservata,
il desiderio di gloria il timore del disonore inducevano sia gli uni
che gli altri a compotarsi valorosamente. Si combatteva ormai da
mezzogiorno, e si era quasi al tramonto, con esito incerto, quando i
Germani, concentrati gli squadroni in un sol luogo, caricarono il nemico e
lo respinsero; messa in fuga la cavalleria, gli arcieri furono circondati
e massacrati. Frattanto, i nostri inseguivano i nemici in ritirata sugli
altri fronti fino ai loro accampamenti, senza dar loro la possibilità
di riordinarsi. Quelli, allora, che erano usciti da Alesia, mesti,
disperando quasi della vittoria, si ritirarono nella città. |