A)
Semplice:
Con idea
di:
- abbondanza
- causa
- causa efficiente
- limitazione
- luogo
- mezzo o
strumento
- misura
- modo (con attributo)
- origine e provenienza
- paragone
- prezzo o stima
- privazione
- qualità
- tempo
Ablativo
retto dai verbi: fungor, fruor, potior, utor, vescor:
B) Con preposizione:
- a,
ab
- cum
- de
- e,
ex
- in
- prae
- pro
PERICULA
A)
Semplice:
Rende l’idea di:
- abbondanza:
Si trova normalmente con verbi che esprimono l’idea di abbondare,
colmare, riempire, saziare, soddisfare e con aggettivi si significato
simile:
VERBI
|
AGGETTIVI
|
abundo, augeo,
cumulo, impleo, expleo, repleo, redundo, onero, refercio, saturo,
|
copiosus, contentus,
dives, gravis, onustus, praeditus, refertus
|
PROVA DI NAVIGAZIONE
BG.: Id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore
subleventur. (7.14) – Repleto his rebus exercitu iter in Senones facere
instituit. (7.56) Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem
explere atque iter munire conabatur. (7.58) – Proximam fossam cratibus
integunt atque aggere explent ( 7.79) – Multitudine telorum ex turribus
propugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, falcibus vallum
ac loricam rescindunt. (7.87)
- causa
Si esprime in ablativo semplice normalmente la causa interna.
BG.: Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberat
circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. (1.25)
- causa efficiente
Si trova dopo i verbi passivi.
BG.: Regni cupiditate inductus coniurationem nobilitatis fecit
(1.2) - Undique loci natura Helvetii continentur (1.2)
- limitazione
Con tale ablativo si definisce un preciso ambito entro cui
vale l’affermazione del verbo.
BG.: . Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.(1.1)
- Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione (1.53) - Omnes
maiores natu ex oppido egressi manus ad Caesarem tendere et voce
significare coeperunt (2.13) – Erat unus intus Nervius nomine Vertico
(5.46) - Harum est consimilis capris figura et varietas pellium, sed magnitudine
paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque
habent. (6.27)
- luogo
Lo stato in luogo si esprime in ablativo semplice, senza la
consueta preposizione in, coi nomi di città plurali o della
terza declinazione.
BG.: Q. Tullium Ciceronem et P. Sulpicium Cavilloni et Matiscone in
Haeduis ad Ararim rei frumentariae causa conlocat. (7.90) -
Il moto da luogo
coi nomi di città e piccole isole è espresso in ablativo
semplice.
BG.: Itaque re frumentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato,
multis praeterea viris fortibus Tolosa et Carcasone et Narbone
- quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae his regionibus - nominatim
evocatis in Sotiatium fines exercitum introduxit. (3.20) - Hostes re cognita
ab iis, qui Metlosedo fugerant, Luteciam incendi pontesque eius
oppidi rescindi iubent(5.58) - Naves, quas Metlosedo deduxerat,
singulas equitibus Romanis attribuit (7.60)
Il moto per luogo, se circoscritto o per passaggio obbligato, si esprime
anche in ablativo semplice.
BG.: Ibi cognoscit de P. Clodii caede de senatusque consulto certior
factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, dilectum tota provincia
habere instituit. (7.1) - Nuntios tota civitate Haeduorum dimittit,
in eodem mendacio de caede equitum et principum permanet (7.38) -
- mezzo
o strumento
Si designa il mezzo o lo strumento con cui si realizza l’azione.
BG.: A Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis.
(2.19) -Apertos cuniculos praeusta et praeacuta materia et pice fervefacta
et maximi ponderis saxis morabantur moenibusque adpropinquare prohibebant.
(7.32) -Fundis librilibus sudibusque, quas in opere disposuerant, ac glandibus
Gallos proterrent. ….fundis sagittis lapidibus nostros de vallo proturbare
reliquaque quae ad oppugnationem pertinent parant administrare. (7.81)
-
**Eccezioni:- se il mezzo è una persona o realtà
umanizzata, si traduce con la preposizione per + acc.
BG.: Regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos
totius Galliae sese potiri posse sperant (1.3) - Ea res est Helvetiis
per indicium enuntiata (1.4) - Subito per exploratores certior
factus est (3.2)
- misura
Indica solitamente il criterio con cui si misura o giudica.
BG.: Plurimum inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et
hominum numero valere (2.4) -Ob eam causam spatia omnis temporis non numero
dierum, sed noctium finiunt (6.18) - Gratia, auctoritate, pecunia valent
(7.63)
- modo (con attributo)
Quando il complemento di modo è accompagnato da aggettivo
si trova pure in ablativo semplice, mentre si esprime normalmente
con la preposizione cum anche interposta (o in anastrofe).
BG.: Impeditos in agmine et sub sarcinis inferiores aequo animo adoriri
cogitabant. (3.25) – Ii qui propter veteres inimicitias nullo modo cum
Haeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam dicabant.
(6.12) – Tali modo
vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damno Durocortorum
Remorum reducit (6.44) - Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio
ex oppido egressi flumen transire coeperunt.(7.11) -
- origine e provenienza:
Si trova coi verbi indicanti nascita, origine "nascor, orior":
BG.: . In eo proelio ex equitibus nostris interficiuntur quattuor
et septuaginta, in his vir fortissimus Piso Aquitanus amplissimo genere
natus, cuius avus in civitate sua regnum obtinuerat, amicus ab senatu
nostro appellatus. (4.12) - Erat unus intus Nervius nomine Vertico, loco
natus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat
suamque ei fidem praestiterat. (5.45) - Horum esse alterum Convictolitavem,
florentem et inlustrem adulescentem, alterum Cotum, antiquissima familia
natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuius
frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum gesserit. (7.32)
***Eccezione: Si usa
anche la preposizione a, ab, e, ex, :
BG.:
Eorum una pars, quam
Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano, continetur
Garunna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis
et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab
extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem
partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem. Aquitania
a Garunna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani, quae
est ad Hispaniam, pertinet, spectat inter occasum solis et septentriones
(1.1)
- paragone
Si esprime, oltre che con quam ed il primo termine, anche in ablativo.
BG.: Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissimum
hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus
passuum interesset (1.15) – Eo cum de improviso celeriusque omni opinione
venisset, Remi, qui proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos
Iccium et Andecumborium primos civitatis miserunt (2.3) - Quae castra,
ut fumo atque ignibus significabatur, amplius milibus passuum octo in
latitudinem patebant. (2.7) – Est bos cervi figura, cuius a media fronte
inter aures unum cornu existit excelsius magisque derectum his,
quae nobis nota sunt, cornibus; (6.26)
- prezzo o stima
Si esprime in ablativo semplice, come pure il concetto di misura,
anche quello similare di prezzo e stima: tali idee infatti sono
espresse dai verbi di valutare, misurare, giudicare.
BG.:Compluris annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia
parvo pretio redempta habere, propterea quod illo licente contra liceri
audeat nemo. (2.18). …
*** Eccezione: genitivo avverbiale per la stima comerciale:
es. tanti, quanti, pluris, minoris…
- privazione.
Si esprime in ablativo semplice il concetto di privazione
legato a verbi o aggettivi indicanti bisogno, mancanza, privazione.
BG.:Pars castrorum nudata defensoribus premi videbatur (3.4)
- Erat aeger in praesidio relictus P. Sextius Baculus, qui primum pilum
apud Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus,
ac diem iam quintum cibo caruerat. 6,38) -
- qualità
Si esprime generalmente in ablativo semplice la qualità fisica.
BG.: (Britanni) capilloque sunt promisso atque omni
parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. (5.14)
*** Eccezione: talvolta gli Autori usano anche il genitivo per
qualità fisiche.
BG.: Ubi vineis actis aggere exstructo turrim procul constitui
viderunt, primum inridere ex muro atque increpitare vocibus, quod tanta
machinatio a tanto spatio
instrueretur: quibusnam
manibus aut quibus viribus praesertim homines tantulae staturae
- nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas
nostra contemptui est - tanti oneris turrim in muro posse conlocare confiderent?
(2.30)
- tempo
Generalmente l’ablativo semplice esprime il tempo determinato.
BG.: Caesar
una aestate duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam
tempus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitum deduxit. (1.44)
– Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri
proelio cotidie contendit. (1.48) -Ex eo proelio circiter milia hominum
cxxx superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt. (1.26) -
Re frumentaria provisa duodecimo die castra movet diebusque circiter xv
ad fines Belgarum pervenit. (2.2) - Caesari omnia uno tempore erant
agenda (BG.2,20) – Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus
Cn. Pompeio M. Crasso consulibus, Usipetes Germani, item Tenctheri magna
cum multitudine hominum flumen Rhenum transierunt (4.1) – Concilio Galliae
primo vere, uti instituerat, indicto, cum reliqui praeter Senones,
Carnutes Treverosque venissent, initium belli ac defectionis hoc esse
arbitratus, ut omnia postponere videretur, concilium Luteciam Parisiorum
transfert. (6.3)
***Eccezione: il tempo specifico di tempo determinato preferisce la
preposizione in+ ablativo.
BG.: … quae pars ut ante dictum est et regionum latitudine
et multitudine hominum ex tertia parte Galliae est aestimanda, cum intellegeret
in illis locis sibi bellum gerendum (3.30) - Semperque ipsi recentes
defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio
temporis positam arbitrarentur, accidit (7.25)
Ablativo retto dai verbi: fungor, fruor, potior,
utor, vescor:
Si tratta generalmente di ablativo strumentale:
- fruor: quorum haec est condicio
uti omnibus in vita commodis una cum iis fruantur
quorum se amicitiae dediderint, si quid his per vim accidat, aut eundem
casum una ferant aut sibi mortem consciscant (3,22)
- fungor (defungor, perfungor):
BG.: hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illo munere
fungebatur. (.7,25)
- potior:
BG.: impedimentis castrisque nostri potiti sunt. (1,26)
… magno pecoris atque
hominum numero potitur. (6,6)
potitus loco duas
ibi legiones conlocavit (7.37)
- utor, abutor:
BG.:Quin etiam iumentis, quibus maxime Galli delectantur
quaeque impenso parant pretio, Germani importatis non utuntur,
sed quae sunt apud eos nata, parva atque deformia, haec cotidiana exercitatione
summi ut sint laboris efficiunt. (4.2) - Utuntur aut aere aut nummo
aureo aut taleis ferreis (BG.5,12)
- vescor: (non usato in Cesare
(BG)
Promissa parte suadet ut scopulum super \ altis ab astris duram inlidat
corticem, \ qua comminuta facile vescatur cibo.(2.6)
*** in Fedro regge anche l’accusativo: Qui regnum adeptus coepit vesci
singulas,\ et exercere imperium saevis unguibus (5.31):
- con l'espressione impersonale opus est:
Es. ..si quo opus esset subsidio ( BG.2,8)
- con gli aggettivi dignus, indignus:
BG.: Nulla tamen ex iis vox est audita populi Romani maiestate
et superioribus victoriis indigna. (BG,7,17) - …quod dignum memoria
visum praetereundum non existimavimus (BG.7,25)
B) Con preposizione :
1. a, ab: (
generalmente indica azione che parte dall'esterno) da, di, da
parte di…
- si esprime idea di:
- origine: (v. origine
e provenienza)
- allontanamento:
BG.: Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt
(5.17) -
- provenienza:
BG.: Hi cum tantopere de potentatu inter se multos annos contenderent,
factum esse uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede arcesserentur.
(1.31)
- agente
con i verbi passivi:
BG.: ab senatu populi Romani amicus appellatus erat ( 1.3)
- moto da luogo:
BG.: Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui
ex provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum
influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia
passuum decem novem murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit.
(1.8)
***Eccezione per il moto da luogo:
la preposizione viene omessa con i nomi di città, piccole isole
e con i nomi domus (casa, patria) e rus.(campagna)
(v. luogo)
Es. Cum omnibus suis domo excesserant Rhenumque transierant (BG.4,14)
2. cum: con,
insieme con….
- esprime idea di
compagnia e unione:
BG.: Helvetii… cum Germanis contendunt (1,1) - Ipse triduo
intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit. (1.26) - Magno cum periculo
nostrorum equitum cum his confligebat (5.20) -
- modo:
BG.:Magno cum periculo nostrorum equitum cum his confligebat (5.20)
- Huic rursus circumvento subsidium fert Pullo, atque ambo incolumes compluribus
interfectis summa cum laude intra munitiones se recipiunt. (5.44)
3. de (generalmente
con idea di movimento dall'alto): da, di, tra, su, circa…
1. - esprime idea di origine, separazione, allontanamento,
moto da luogo:
BG.: et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus
copiis exirent (1.2) - de tertia vigilia cum legionibus tribus
e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat.
(1.12)
***Eccezione per il moto da luogo: la preposizione viene omessa
con i nomi di città, piccole isole e con i nomi domus
(casa, patria) rus.(campagna)
2. - esprime idea di una parte presa da un tutto (complemento
partitivo)
BG.: Pauci de nostris cadunt. (1,15)
3. - esprime idea di argomento:
BG.: …. de eius adventu Helvetii certiores facti
sunt ( 1,7)
4. - esprime idea di causa:
BG.:Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute
praecedunt (1,1) - Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus
de causis Rhenum transire constituit (6,9)
4. e, ex ( generalmente
con idea di movimento dall'interno): da, di, tra, per…
1. - esprime allontanamento, separazione, moto
da luogo:
BG.: … ex provincia convenerant ( 1,8) - … ipsi profecti
a palude in ripa Sequanae e regione Luteciae contra Labieni castra considunt.
( 7,58) -
***Eccezione per il moto da luogo:
la preposizione viene omessa con i nomi di città, piccole isole
e con i nomi domus (casa, patria) e rus.(campagna)
BG.:Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo
exire possent (BG.1,6)
2. - esprime la
materia da cui
è fatto un oggetto:
BG.:Naves totae factae ex robore … ( .3,13)
3. - esprime il tutto da cui è presa una parte (partitivo):
BG.:…ipsum ex Helvetiis uxorem habere ( 1.8) - Ibi Orgetorigis
filia atque unus e filiis captus est. ( 1.6) - Unum se esse ex omni
civitate Haeduorum ( 1.31) - Quidam ex militibus decimae legionis
dixit ( 1.42)
4. in - esprime idea
di stato in luogo:
BG.: In eo itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio
Sequano (1.3)
***Eccezioni:
- lo stato in luogo si esprime al genitivo (locativo) coi
nomi di città e piccola isola della prima e seconda declinazione;
- all'ablativo semplice coi nomi di città e piccola
isola della altre declinazioni.
6. prae: esprime
idea di causa impediente:
BG.:Nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum
suorum brevitas nostra contemptui est (2.0) - Nm plerumque omnibus Gallis
prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est
(2.30)
7. pro:
esprime idea di luogo (davanti), rapporto ( in cambio di, invece
di):
BG.: Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli
atque fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem
milia passuum ccxl, in latitudinem clxxx patebant.(1.2)
- cutus est pro his Diviciacus Haeduus (1.31) - Qui nisi decedat
atque exercitum deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico,
sed pro hoste habiturum (1.44) - Ex eo die dies continuos quinque
Caesar pro castris suas copias produxit (1.48)
PERICULA
PERICULUM
PRIMUM
PERICULUM
SECUNDUM
PERICULUM
TERTIUM
|