A) Semplice:

Con idea di:
- abbondanza
- causa
-
causa efficiente
-
limitazione
-
luogo
-
mezzo o strumento
-
misura
-
modo (con attributo)
-
origine e provenienza
-
paragone
-
prezzo o stima
-
privazione
-
qualità
-
tempo
Ablativo retto dai verbi: fungor, fruor, potior, utor, vescor:

B) Con preposizione:

- a, ab
-
cum
-
de
- e, ex
-
in
- prae
-
pro

PERICULA



A) Semplice:
Rende l’idea di:
- abbondanza:
Si trova normalmente con verbi che esprimono l’idea di abbondare, colmare, riempire, saziare, soddisfare e con aggettivi si significato simile:

VERBI

AGGETTIVI

abundo, augeo, cumulo, impleo, expleo, repleo, redundo, onero, refercio, saturo,

copiosus, contentus, dives, gravis, onustus, praeditus, refertus


PROVA DI NAVIGAZIONE
BG
.: Id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore subleventur. (7.14) – Repleto his rebus exercitu iter in Senones facere instituit. (7.56) Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque iter munire conabatur. (7.58) – Proximam fossam cratibus integunt atque aggere explent ( 7.79) – Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, falcibus vallum ac loricam rescindunt. (7.87)
- causa
Si esprime in ablativo semplice normalmente la causa interna.
BG.:
Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberat circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. (1.25)
-
causa efficiente
Si trova dopo i verbi passivi.
BG.:
Regni cupiditate inductus coniurationem nobilitatis fecit (1.2) - Undique loci natura Helvetii continentur (1.2)
-
limitazione
Con tale ablativo si definisce un preciso ambito entro cui vale l’affermazione del verbo.
BG.:
. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.(1.1) - Duae fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione (1.53) - Omnes maiores natu ex oppido egressi manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt (2.13) – Erat unus intus Nervius nomine Vertico (5.46) - Harum est consimilis capris figura et varietas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt mutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent. (6.27)


- luogo
Lo stato in luogo
si esprime in ablativo semplice, senza la consueta preposizione in, coi nomi di città plurali o della terza declinazione.
BG.:
Q. Tullium Ciceronem et P. Sulpicium Cavilloni et Matiscone in Haeduis ad Ararim rei frumentariae causa conlocat. (7.90) -

Il moto da luogo coi nomi di città e piccole isole è espresso in ablativo semplice.
BG.:
Itaque re frumentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa et Carcasone et Narbone - quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae his regionibus - nominatim evocatis in Sotiatium fines exercitum introduxit. (3.20) - Hostes re cognita ab iis, qui Metlosedo fugerant, Luteciam incendi pontesque eius oppidi rescindi iubent(5.58) - Naves, quas Metlosedo deduxerat, singulas equitibus Romanis attribuit (7.60)
Il moto per luogo, se circoscritto o per passaggio obbligato, si esprime anche in ablativo semplice.
BG.:
Ibi cognoscit de P. Clodii caede de senatusque consulto certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, dilectum tota provincia habere instituit. (7.1) - Nuntios tota civitate Haeduorum dimittit, in eodem mendacio de caede equitum et principum permanet (7.38) -

- mezzo o strumento
Si designa il mezzo o lo strumento con cui si realizza l’azione.
BG.: A Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis. (2.19) -Apertos cuniculos praeusta et praeacuta materia et pice fervefacta et maximi ponderis saxis morabantur moenibusque adpropinquare prohibebant. (7.32) -Fundis librilibus sudibusque, quas in opere disposuerant, ac glandibus Gallos proterrent. ….fundis sagittis lapidibus nostros de vallo proturbare reliquaque quae ad oppugnationem pertinent parant administrare. (7.81) -


**Eccezioni:- se il mezzo è una persona o realtà umanizzata, si traduce con la preposizione per + acc.
BG.: Regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant (1.3) - Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata (1.4) - Subito per exploratores certior factus est (3.2)
-
misura
Indica solitamente il criterio con cui si misura o giudica.
BG.: Plurimum inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et hominum numero valere (2.4) -Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt (6.18) - Gratia, auctoritate, pecunia valent (7.63)
-
modo (con attributo)
Quando il complemento di modo è accompagnato da aggettivo si trova pure in ablativo semplice, mentre si esprime normalmente con la preposizione cum anche interposta (o in anastrofe).
BG.
: Impeditos in agmine et sub sarcinis inferiores aequo animo adoriri cogitabant. (3.25) – Ii qui propter veteres inimicitias nullo modo cum Haeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam dicabant.

(6.12) – Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damno Durocortorum Remorum reducit (6.44) - Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex oppido egressi flumen transire coeperunt.(7.11) -
-
origine e provenienza:
Si trova coi verbi indicanti nascita, origine "nascor, orior":
BG.:
. In eo proelio ex equitibus nostris interficiuntur quattuor et septuaginta, in his vir fortissimus Piso Aquitanus amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua regnum obtinuerat, amicus ab senatu nostro appellatus. (4.12) - Erat unus intus Nervius nomine Vertico, loco natus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat suamque ei fidem praestiterat. (5.45) - Horum esse alterum Convictolitavem, florentem et inlustrem adulescentem, alterum Cotum, antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratum gesserit. (7.32)

***Eccezione: Si usa anche la preposizione a, ab, e, ex, :
BG.:

Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano, continetur Garunna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones. Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem. Aquitania a Garunna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani, quae est ad Hispaniam, pertinet, spectat inter occasum solis et septentriones (1.1)
-
paragone
Si esprime,
oltre che con quam ed il primo termine, anche in ablativo.
BG.:
Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut senis milibus passuum interesset (1.15) – Eo cum de improviso celeriusque omni opinione venisset, Remi, qui proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andecumborium primos civitatis miserunt (2.3) - Quae castra, ut fumo atque ignibus significabatur, amplius milibus passuum octo in latitudinem patebant. (2.7) – Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu existit excelsius magisque derectum his, quae nobis nota sunt, cornibus; (6.26)


-
prezzo o stima
Si esprime in ablativo semplice, come pure il concetto di misura, anche quello similare di prezzo e stima: tali idee infatti sono espresse dai verbi di valutare, misurare, giudicare.
BG.:Compluris annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo pretio redempta habere, propterea quod illo licente contra liceri audeat nemo. (2.18). …
*** Eccezione: genitivo avverbiale per la stima comerciale: es. tanti, quanti, pluris, minoris


-
privazione.
Si esprime in ablativo semplice il concetto di privazione legato a verbi o aggettivi indicanti bisogno, mancanza, privazione.
BG.:Pars castrorum nudata defensoribus premi videbatur (3.4) - Erat aeger in praesidio relictus P. Sextius Baculus, qui primum pilum apud Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis fecimus, ac diem iam quintum cibo caruerat. 6,38) -

-
qualità
Si esprime generalmente in ablativo semplice la qualità fisica.
BG.: (
Britanni) capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. (5.14)


*** Eccezione: talvolta gli Autori usano anche il genitivo per qualità fisiche.
BG.: Ubi vineis actis aggere exstructo turrim procul constitui viderunt, primum inridere ex muro atque increpitare vocibus, quod tanta machinatio a tanto spatio

instrueretur: quibusnam manibus aut quibus viribus praesertim homines tantulae staturae - nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est - tanti oneris turrim in muro posse conlocare confiderent? (2.30)


- tempo

Generalmente l’ablativo semplice esprime il tempo determinato.

BG.: Caesar una aestate duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat, in hiberna in Sequanos exercitum deduxit. (1.44) – Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. (1.48) -Ex eo proelio circiter milia hominum cxxx superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt. (1.26) - Re frumentaria provisa duodecimo die castra movet diebusque circiter xv ad fines Belgarum pervenit. (2.2) - Caesari omnia uno tempore erant agenda (BG.2,20) – Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio M. Crasso consulibus, Usipetes Germani, item Tenctheri magna cum multitudine hominum flumen Rhenum transierunt (4.1) – Concilio Galliae primo vere, uti instituerat, indicto, cum reliqui praeter Senones, Carnutes Treverosque venissent, initium belli ac defectionis hoc esse arbitratus, ut omnia postponere videretur, concilium Luteciam Parisiorum transfert. (6.3)
***Eccezione: il tempo specifico di tempo determinato preferisce la preposizione in+ ablativo.
BG.: … quae pars ut ante dictum est et regionum latitudine et multitudine hominum ex tertia parte Galliae est aestimanda, cum intellegeret in illis locis sibi bellum gerendum (3.30) - Semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur, accidit (7.25)


Ablativo retto dai verbi: fungor, fruor, potior, utor, vescor:

Si tratta generalmente di ablativo strumentale:

- fruor: quorum haec est condicio uti omnibus in vita commodis una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, si quid his per vim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant (3,22)

- fungor (defungor, perfungor):
BG.: hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illo munere fungebatur. (.7,25)


- potior:
BG.: impedimentis castrisque nostri potiti sunt. (1,26)

… magno pecoris atque hominum numero potitur. (6,6)

potitus loco duas ibi legiones conlocavit (7.37)
- utor, abutor:
BG.:Quin etiam iumentis, quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio, Germani importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parva atque deformia, haec cotidiana exercitatione summi ut sint laboris efficiunt. (4.2) - Utuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis (BG.5,12)

- vescor: (non usato in Cesare (BG)

Promissa parte suadet ut scopulum super \ altis ab astris duram inlidat corticem, \ qua comminuta facile vescatur cibo.(2.6)
*** in Fedro regge anche l’accusativo: Qui regnum adeptus coepit vesci singulas,\ et exercere imperium saevis unguibus (5.31):
- con l'espressione impersonale opus est:
Es. ..si quo opus esset subsidio ( BG.2,8)
- con gli aggettivi dignus, indignus:
BG.: Nulla tamen ex iis vox est audita populi Romani maiestate et superioribus victoriis indigna. (BG,7,17) - …quod dignum memoria visum praetereundum non existimavimus (BG.7,25)



B) Con preposizione :
1. a, ab: ( generalmente indica azione che parte dall'esterno) da, di, da parte di…
- si esprime idea di:
- origine: (v. origine e provenienza)
- allontanamento:
BG.:
Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt (5.17) -
- provenienza
:
BG.:
Hi cum tantopere de potentatu inter se multos annos contenderent, factum esse uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede arcesserentur. (1.31)


- agente
con i verbi passivi:
BG.: ab senatu
populi Romani amicus appellatus erat ( 1.3)
- moto da luogo:
BG.: Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex provincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum decem novem murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. (1.8)


***Eccezione per il moto da luogo:
la preposizione viene omessa con i nomi di città, piccole isole e con i nomi domus (casa, patria) e rus.(campagna) (v. luogo)
Es. Cum omnibus suis domo excesserant Rhenumque transierant (BG.4,14)

2. cum: con, insieme con….
- esprime idea di
compagnia e unione:
BG.: Helvetii… cum Germanis contendunt (1,1) - Ipse triduo intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit. (1.26) - Magno cum periculo nostrorum equitum cum his confligebat (5.20) -

- modo:
BG.:Magno cum periculo nostrorum equitum cum his confligebat (5.20) - Huic rursus circumvento subsidium fert Pullo, atque ambo incolumes compluribus interfectis summa cum laude intra munitiones se recipiunt. (5.44)


3. de (generalmente con idea di movimento dall'alto): da, di, tra, su, circa…
1. - esprime idea di origine, separazione, allontanamento, moto da luogo:
BG.: et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent (1.2) - de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat. (1.12)
***Eccezione per il moto da luogo: la preposizione viene omessa con i nomi di città, piccole isole e con i nomi domus (casa, patria) rus.(campagna)

2. - esprime idea di una parte presa da un tutto (complemento partitivo)
BG.: Pauci de nostris cadunt. (1,15)


3. - esprime idea di argomento:
BG.: …. de eius adventu Helvetii certiores facti sunt ( 1,7)
4. - esprime idea di causa:
BG.:Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt (1,1) - Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus de causis Rhenum transire constituit (6,9)
4. e, ex ( generalmente con idea di movimento dall'interno): da, di, tra, per
1. - esprime allontanamento, separazione, moto da luogo:
BG.:ex provincia convenerant ( 1,8) - … ipsi profecti a palude in ripa Sequanae e regione Luteciae contra Labieni castra considunt. ( 7,58) -


***Eccezione per il moto da luogo:
la preposizione viene omessa con i nomi di città, piccole isole e con i nomi domus (casa, patria) e rus.(campagna)
BG.:Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent (BG.1,6)
2. - esprime la
materia da cui è fatto un oggetto:
BG.:Naves totae factae ex robore … ( .3,13)
3. - esprime il tutto da cui è presa una parte (
partitivo):
BG.:…ipsum ex Helvetiis uxorem habere ( 1.8) - Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. ( 1.6) - Unum se esse ex omni civitate Haeduorum ( 1.31) - Quidam ex militibus decimae legionis dixit ( 1.42)

4. in - esprime idea di stato in luogo:
BG.: In eo itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio Sequano (1.3)

 

***Eccezioni:
- lo stato in luogo si esprime al genitivo (locativo) coi nomi di città e piccola isola della prima e seconda declinazione;
- all'ablativo semplice coi nomi di città e piccola isola della altre declinazioni.
6. prae: esprime idea di causa impediente:
BG.:Nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est (2.0) - Nm plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est (2.30)

7. pro: esprime idea di luogo (davanti), rapporto ( in cambio di, invece di):


BG.: Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum ccxl, in latitudinem clxxx patebant.(1.2) - cutus est pro his Diviciacus Haeduus (1.31) - Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his regionibus, sese illum non pro amico, sed pro hoste habiturum (1.44) - Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro castris suas copias produxit (1.48)

PERICULA

PERICULUM PRIMUM

PERICULUM SECUNDUM

PERICULUM TERTIUM