L’ablativo assoluto

E’ una proposizione subordinata costituita da due soli elementi, soggetto e verbo, in ablativo.

In italiano, abbiamo come eredità latina, la costruzione del participio assoluto, dove il participio è ab-solutus, cioè sciolto da vincoli strettamente grammaticali e quindi sintatticamente autonomo. Es.: Superata la paura, riprendemmo la strada. Possiamo quindi avere l’ ablativo assoluto:

1. con participio presente: Boios, petentibus Haeduis, concessit. Quanto ai Boi, poichè lo chiedevano gli Edui, concesse. (BG.I,28)

2. con participio perfetto: Proelio facto, exercitum traduxit Dopo aver finito lo scontro(finito lo scontro), fece passare l’esercito. (BG,I,13)

3. senza participio ( o participio presente del verbo essere sottinteso): Is (Orgetorix), Marco Messalla Marco Pisone consulibus, coniurationem fecit. Egli (Orgetorige), essendo consoli M. Messalla e M. Pisone, ordì una congiura. (BG.I,2)

NB. Spesso l’individuazione dell’ablativo assoluto riesce difficile in quanto si può trovare in iperbato, cioè con i suoi elementi costitutivi separati.
Es.: Novissime indignata, dum vult validius (troppo) \ inflare sese, rupto iacuit corpore(Fedro. 1.24)

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

A) BG.: Regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant (I,3) - Navibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii vadis Rhodani, qua (avv.) minima altitudo fluminis erat, (transire) conati (sunt) (I,8) - Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter angustias ire non poterant. (1.9) - (Dumnorige ) licente, contra liceri (audet) nemo (I,18) - Capto monte et succedentibus nostris, Boi et Tulingi proelium redintegrare coeperunt (I,25) - Ariovistus, exercitu suo praesente, conclamavit (I,47) - Propter latitudinem fossae murique altitudinem, paucis defendentibus, expugnare non potuit (2,12) - Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque Galbae regis duobus filiis, armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem Suessones accepit (2,13) - Totis fere a fronte et ab sinistra parte nudatis castris, omnes Nervii confertissimo acie, duce Boduognato, ad locum contenderunt (2,23) - Tertium iam hunc annum regnantem inimici palam multis ex civitate auctoribus interfecerunt. (5.25) - Mons Cebenna… durissimo tempore anni altissima nive iter impediebat, tamen discussa nive …atque ita viis patefactis summo militum labore ad fines Arvernorum pervenit. (7.8) - Datur petentibus venia, dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum (degli stessi) et misericordia vulgi (7.15) - Multis undique vulneribus acceptis, nulla munitione perrupta, se ad suos receperunt (7. 82).

B) En. Lib.I: 1. (Ego) Conscendi aequor, matre dea monstrante viam (381) - Fracti bello fatisque repulsi, ductores Danaum (= Danaorum), tot (indeclinabile) iam labentibus annis, ...ecum (equum) divina Palladis arte aedificant (2.13) - Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva, Laocoon ardens summa decurrit ab arce (2.40-41) - Fit sonitus, spumante salo (2,209) - Caeduntur vigiles, portisque patentibus, omnis accipiunt socios atque agmina conscia iungunt (2,264 - Iam Deiphobi dedit ampla ruinam, Vulcano superante, domus (2.310) - (Ego) descendo ac, ducente deo, flammam inter hostis expedior (2.632) - Iamque rubescebat stellis aurora fugatis, cum procul obscuros collis humilemque videmus Italiam (3.521) - Teque datis (ego) linquo ventis, palmosa Selinus (3.705) - At regina (Dido), pyra penetrali in sede sub auras erecta ingenti, taedis atque ilice secta, intenditque locum sertis et fronde coronat funerea (4.504).

C) Fedro: Hic conspiratis factionum partibus / arcem tyrannus occupat Pisistratus… forte una tacite profert e stagno caput, / et explorato rege cunctas evocat. (1.2) - Sic est locutus partibus factis leo(1.6) - At ille, dum etiam vocem vult ostendere, / lato ore emisit caseum (1.13) -Terrore offuso et perturbatis sensibus / derepit ad cubile saetosae suis (2.4) - Ovem rogabat cervus modium tritici, / lupo sponsore. (1.16) - Instante partu mulier actis mensibus / humi iacebat, flebilis gemitus ciens. (1.18) - (Atriensi) tunica ab umeris linteo Pelusio / erat destricta, cirris dependentibus, / perambulante laeta domino viridia (2.5) - Lis ad forum deducta est, vespa iudice (3.12) -

GIOCO AUTOVALUTAZIONE

vero

falso

Anche in italiano abbiamo il costrutto dell’ablativo assoluto

*

Nell’ablativo assoluto l’elemento verbale è sempre espresso

*

L’ablativo assoluto può essere espresso anche in iperbato

*

L’ablativo assoluto si può rendersi anche con proposizione concessiva italiana

*

L’ablativo assoluto può trovarsi espresso anche col participio presente

*

L’ablativo assoluto non si trova mai espresso senza verbo

*

L’ablativo assoluto può trovarsi espresso col participio perfetto

*

L’ablativo assoluto corrisponde ad una proposizione subordinata

*

L’ablativo assoluto può rendersi in italiano con una proposizione temporale

*

Al costrutto latino dell’ablativo assoluto può corrispondere il costrutto del participio assoluto

*

Torna



La coniugazione perifrastica attiva

In unione col verbo essere questi due aggettivi formano le cosidette coniugazioni perifrastiche attiva e passiva.
In entrambe la forma del verbo essere indica il tempo dell’azione.

a) Perifrastica attiva, esprime imminenza (sto per), intenzione (ho intenzione di), predestinazione (sono destinato a):

Helvetii frumentum portaturi erant. Gli Elvezi avevano intenzione di portare il frumento (BG.I,5).
Nihil...dicturus sum
. Nulla ho intenzione di dire! (BG.7,77)

In circo morituri erant. Erano destinati a morire nel circo.

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG. Frumentum omne, praeter quod secum portaturi erant, comburunt ( I,5) - Ipse suae civitatis imperium obtenturus e(ra)t (1.3) - Cum periculo legionem ex hibernis educturus e(ra)t (5.48) - 'Nihil' inquit 'de eorum sententia dicturus sum (7.77) -

b) En: 'Quod tibi (ciò che a te) delato Ortygiam dicturus Apollo est, / hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit. (3.154) - Hic mortis durae casum tuaque optima facta, / si qua (una qualche) fidem tanto est operi latura vetustas, (10.791) -

c) Fedro: Quidnam (cosa mai) futurum est si crearit (genererà) liberos? (1.6) - (Mures reliquias ) sunt rosuri (1.22) - 'Villa splendens diuitis / erat acceptura virginem e matri sinu (App.16) -


GIOCO AUTOVALUTAZIONE

Vero

falso

La perifrastica attiva esprime idea di predestinazione

*

perifrastica attiva

perifrastica attiva

perifrastica attiva

perifrastica attiva

perifrastica attiva

La perifrastica attiva esprime idea di intenzione

*

perifrastica attiva

perifrastica attiva

perifrastica attiva esprime idea di imminenza

Torna


Coniugazione perifrastica passiva.

Il gerundivo unito alle forme del verbo "esse" esprime necessità, dovere. Talvolta il verbo essere può essere sottinteso. Il verbo "esse" può anche precedere il gerundivo.

Signum tuba dandum (erat). (Lett.: il segnale con la tromda da dare era) Doveva essere dato (si doveva, bisognava dare) il segnale con la tromba (BG.II,20)

Gens dura debellanda est tibi, ( Comprens.:Una popolazione dura è da vincere per te)Tu devi vincere una popolazione feroce (V,730)

NB. - La persona obbligata o necessitata è espressa al caso dativo (dativo d’agente).


Consigli per la traduzione
Una volta individuata la perifrastica passiva, conviene comprendere: 1) il verbo sum ed il gerundivo, 2) il soggetto, 3) l’eventuale dativo di possesso:
Esempio: Caesari omnia …erant agenda (BG.3.23)
1. Si individua erant agenda e si rende letteralmente il italiano "erano da farsi"
2. si ccollega agenda al soggetto omnia e si rende letteralmente " tutte le cose"

3. si nota il dativo di agente Caesari e si rende "da parte di Cesare".
Poiché in italiano la frase " Tutte le cose erano da farsi da parte di Cesare" è piuttosto informe e poco corrente, si renderà con una frase italiana più corretta: " Cesare doveva fare tutto" oppure " Bisognava che Cesare facesse ogni cosa" o altre simili

- La forma impersonale è espressa col neutro e la terza persona singolare del verbo sum.

es.: Pugnandum erat. Bisognava combattere( si doveva combattere)

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG. - Caesari omnia uno tempore erant agenda:

vexillum proponendum… signum tuba dandum, ab opere revocandi milites, …arcessendi, acies instruenda, milites cohortandi, signum dandum. (2,20) - Bellum gerendum, non cunctandum (erat) (3,23) - De navibus desiliendum et in fluctibus consistendum et cum hostibus erat pugnandum (4.24) - Oppidum autem Britanni vocant, cum silvas impeditas vallo atque fossa munierunt, quo (avv.) incursionis hostium vitandae causa convenire consuerunt. (5.21) - Consilium reprehendendum non est (5.33) - Dimittendae manus diducendique erant milites (6.36) - Pericula subeunda ( da subeo) (sunt) (I,5) - Nostris navibus casus erant extimescendi (3.13) -

b) En.: Haec (queste opere) Dardanio Aeneae miranda videntur (I,494) - Extemplo temptanda (erat ) fuga (2.176) - Mutandae (sunt) sedes (luoghi) (3.161) - Nate dea, superanda fortuna ferendo est ( 5.710) - Gens dura atque aspera debellanda tibi (da te, dat. di possesso) Latio est (5.730) - Accipe quae (le cose che ) peragenda (sunt ) prius (6.136) - Exim bella viro (Aeneae) memorat deinde gerenda (6.890) - Saevis certandum est comminus armis (12.,890) - Ferro rumpenda est via (9.372) - Euryale, audendum (est) dextra (9.32O) -

c) Fedro: Nulli nocendum, si quis (uno) vero laeserit, / multandum simili iure fabella admonet. (1.26) - Mutandum tibi propositum est et vitae genus, / intrare si Musarum limen cogitas. (3.prol.) - Quapropter aufer frivolam insolentiam; nam et ubi tricandum et ubi sit currendum scio." (3.6) - laudandum est opus (3.22) - Ubi / deficiunt vires, astutia utendum (App.25)

 

GIOCO AUTOVALUTAZIONE

Vero

falso

La perifrastica passiva può avere forma impersonale

*

La perifrastica passiva esprime idea di dovere

*

Nella perifrastica passiva si può trovare il dativo di agente

*

La perifrastica passiva non può essere negativa

*

La perifrastica passiva esprime idea di necessità

*

Il verbo "esse", nella perifrastica passiva, non è mai espresso prima del gerundivo

*

Nella perifrastica passiva il verbo "esse" è sempre espresso

*

L’espressione "utendum est" è perifrastica passiva impersonale

*

La perifrastica passiva è una coniugazione presente anche in italiano

*

La perifrastica passiva è impersonale quando il soggetto è neutro

*

 

Torna