Il congiuntivo piuccheperfetto passivo e deponente delle quattro coniugazioni:
a) passivo:


Pers.

MITTO

FERO

S.

1

missus, a, um essem, che io fossi stato

mandato, io sarei stato mandato

latus, a, um essem, che io fossi stato portato,

io sarei stato portato

2

missus, a, um esses

latus, a, um esses

3

missus, a, um essett

latus, a, um esset

PL.

1

missi, ae, a essemus

lati, ae, a essemus

2

missi, ae, a essetis

lati, ae, a essetis

3

missi, ae, a essent

lati, ae, a essent

 

b) deponente:

Pers.

CONOR

PATIOR

S.

1

conatus, a, um essem, che io avessi tentato, io avrei tentato

passus, a, um essem, che io avessi sofferto, io avrei sofferto

2

conatus, a, um esses

passus, a, um esses

3

conatus, a, um essett

passus, a, um esset

PL.

1

conati, ae, a essemus

passi, ae, a essemus

2

conati, ae, a essetis

passi, ae, a essetis

3

conati, ae, a essent

passi, ae, a essent

 

GIOCHI DI VALUTAZIONE
Inserisci le seguenti forme nelle caselle corrispondenti:
latus esses, amatus sim, lata esset, capti essemus , punitus sit, pulsae essent, missi simus, potitus sis, conati sint, missus esset.

SOLUZIONE

ella sarebbe stata portata

 

essi avrebbero tentato

 

che egli sia stato punito

 

egli sarebbe stato mandato

 

che esse siano state cacciate

 

che tu ti sia impadronito

 

che noi fossimo stati mandati

 

noi saremmo stati presi

 

che tu fossi stato mandato

 

che io sia stato amato

 

 

Soluzione


GIOCHI DI VALUTAZIONE

Inserisci le seguenti forme nelle caselle corrispondenti:
captae essent, capitis, amaverunt, puniatur, pugnabimus, pugnabamus, captae sint, cepistis, amaverint, punietur.

SOLUZIONE

noi combattevamo

 

noi combatteremo

 

egli sarà punito

 

che egli sia punito

 

che essi abbiano amato

 

essi amarono

 

voi prendeste

 

voi prendete

 

che esse siano state prese

 

esse sarebbero state prese

 

Soluzione

 

Torna


Scheda di sintassi
: la proposizione consecutiva

La consecutiva è una proposizione dipendente che esprime la conseguenza preannunciata dalla principale. In latino è introdotta da ut (se affermativa), ut non ( se negativa).
Es.:Tanta bonitas est aquae,/ voluptas ut satiari non possit mea.", E' così grande la bontà dell'acqua, che la mia voglia non si può saziare (Phaed.4,9)
I tempi del congiuntivo latino si traducono coi corrispettivi tempi dell’indicativo italiano.

In italiano la consecutiva si può rendere anche in forma implicita ( da + l’infinito), quando i soggetti della reggente e della consecutiva sono identici.

Nella reggente spesso troviamo antecedenti correlativi:

- avverbi: sic, ita, così; tam, tantum, tanto; adeo, a tal punto;

- aggettivi o pronomi: is, ea, id (tale); tantus, ecc

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.
Flumen est Arar, quod (che)per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non possit. (1,12) - Ipse autem Ariovistus tantos sibi (gli, a Cesare) spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus (sopportabile) non videretur. (1,33) - Natura loci sic muniebatur, ut magnam ad ducendum bellum (a far la guerra) daret facultatem. … reliquum spatium … mons continet magna altitudine, ita ut radices … montis ex utraque parte ripae fluminis contingant. (1,38) - Tantus subito timor omnem exercitum occupavit, ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. (1,39) - Tanta erat …exercitatione celeritas, ut iubis equorum sublevati cursum adaequarent. (1,48) - Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum

fecerunt, itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi non daretur. (1,52) - Collis nascebatur adversus huic (davanti a questo) et contrarius…infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. (2,18) - Tanta rerum commutatio est facta, ut nostri… proelium redintegrarent (2,27) - Tanta … belli ad barbaros opinio perlata est, uti …legati ad Caesarem mitterentur (2,35) - Tanta subito malacia ac tranquillitas exstitit, ut se ex loco movere non possent. (3,15) - Reliquos in fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt, ut non.. fuga desisterent (4,12) - Loci … erat natura atque ita montibus angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi posset (4,23) - Tanta tempestas subito coorta est ut nulla earum cursum tenere posset (4,28) - Aurigae interim paulum ex proelio excedunt atque ita currus conlocant, ut, si illi a multitudine hostium premantur, expeditum ad suos receptum habeant. Ita mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant ac tantum usu cotidiano et exercitatione efficiunt, uti in declivi ac praecipiti loco incitatos equos sustinere et brevi moderari ac flectere et per temonem percurrere et in iugo insistere et inde se in currus citissime recipere consuerint. (4,33) - Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro in itinere conflixerunt, ita tamen ut nostri omnibus partibus superiores fuerint atque eos (li) in silvas collesque compulerint. (5,15) - Repente ex omnibus partibus ad pabulatores advolaverunt, sic uti ab signis legionibusque non absisterent. (5,17) - Sic fortuna in contentione et certamine utrumque versavit, ut alter alteri inimicus auxilio salutique esset (5,44) - Tum Caesar …celeriter hostes in fugam dat, sic uti omnino …resisteret nemo (5,51) - Ac tantam sibi (si, per sé) iam his (tali) rebus in Gallia auctoritatem comparaverat, ut undique ad eum (da lui) legationes concurrerent, gratiam atque amicitiam publice privatimque peterent. (5,55) - Dies natales et mensum et annorum initia sic observant, ut noctem dies subsequatur. (6,18) - Aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. (6,27) - Reliqui sese (se stessi)confirmant tantum, ut in munitionibus consistere audeant speciemque defensorum praebeant (6,38) - tanta fuit in capiendis castris celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrogum, …vix se ex manibus praedantium militum eriperet (7,46) - Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuor e terra eminerent (7,73) - Tanta tamen universae Galliae consensio fuit… ut neque beneficiis neque amicitiae memoria moverentur omnesque et animo et opibus in id (tale) bellum incumberent. (7,76) - -


b) Eneide.
Thybris …fluvium… tumentem /leniit, et tacita refluens ita substitit unda, /mitis ut in morem stagni placidaeque paludis /sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. (2,86) - Non adeo manus Victoria fugit / ut tanta quicquam (qualcosa) pro spe temptare recusem. (11,436) -


c) Fedro.
"Verum" inquis "tanti non est ingenium tuum, / momentum ut horae pereat officiis meis." (3.prol) - Regnare nolo, liber ut non sim mihi. (3,7) - Quamvis materiae tanta abundet copia,/labori faber ut desit, non fabro labor. (3, epil.) -

"Descende, amice; tanta bonitas est aquae,/ voluptas ut satiari non possit mea." (4,9) - "Malorum quamvis ista fuerint munera / mihique invisa, ut non offendar subripi, / tamen, sceleste, spiritu culpam lues (4,11) - " Omnes tamen laniabat, ita ut saturaretur sanguine (4.14) - Tantum est praemium / ut careas somno et aevum in tenebris exigas?" (4.21)

Torna

Scheda di sintassi: la consecutio temporum ( o rapporto tra i tempi)
A) Consecutio temporum delle proposizioni dipendenti dell'indicativo.

Per consecutio temporum si intende il rapporto tra i tempi della proposizione secondaria con quelli della proposizione sovraordinata.
Essi possono essere di:
a) contemporaneità, quando le azioni della sovraordinata e della dipendente sono contemporanee. Generalmente l'uso latino e italiano coincidono.
es.: 'Desilite' … 'commilitones, nisi vultis aquilam hostibus prodere, saltate giù,…,compagni, se non volete consegnare l'aquila ai nemici (BG.4.25)


b) anteriorità, quando l' azione della dipendente è anteriore a quella sovraordinata. Il latino letterario con maggior rigore sottolinea l'anteriorità della subordinata, che l'italiano invece non pretende.

Tempi della proposizione sovraordinata

Tempi della proposizione dipendente

presente

perfetto

imperfetto

piuccheperfetto

futuro semplice

futuro anteriore


es.: …ubi…arbitrati sunt, ..reliqua privata aedificia incendunt, Quando ritengono (lett.hanno ritenuto), incendiano le restanti costruzioni private (BG.1.5)
c) posteriorità, quando l' azione della dipendente è posteriore a quella sovraordinata. Anche in questo caso la rigorosità del latino letterario non è pretesa dalla lingua italiana.

Tempi della proposizione sovraordinata

Tempi della proposizione dipendente

presente

presente della perifrastica attiva

imperfetto

imperfetto della perifrastica attiva

futuro semplice

futuro semplice della perifrastica attiva


es.:
"Cito rumpes arcum, semper si tensum habueris, Romperai subito l'arco, se lo avrai (lett. avrai avuto) sempre teso (Fedro.3,14)


PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

A) Contemporaneità:
a) BG.: Omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe commeant… Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum

aut suis finibus eos (li) prohibent aut ipsi (essi stessi ) in eorum finibus bellum gerunt. (1.1) -
b) En.: Ille ubi matrem / agnovit tali fugientem est voce secutus (1. 405) - Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit / arma procul, paulum aspectu conterritus haesit / continuitque gradum (3.596) -
B) Anteriorità:
a) BG.: In eo itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et ab senatu populi Romani amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante habuerat (1.3) - Post eius mortem nihilominus Helvetii id quod constituerant facere conantur ( 1.5) - Ubi ea dies quam constituerat cum legatis, venit et legati ad eum reverterunt (1.8) - Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat (1.9) - Ob eas causas ei munitioni, quam fecerat, T. Labienum legatum praefecit; ipse in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. (1.10) - De tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat. .. Ita sive casu sive consilio deorum immortalium, quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenas persolvit. .. Qua in re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium interfecerant. (1.12) - equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat (1.18) -Cum esset Caesar in citeriore Gallia, ita uti supra demonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur, litterisque item Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare. (2.1) -

Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis una fuerant quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent, adversis hostibus occurrebant ac rursus aliam in partem fugam petebant (2.24) -


b) En.: Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum…/ conspexere, silent arrectisque auribus astant (1.151) - Aggeribus ruptis cum spumeus amnis /exiit oppositasque euicit gurgite moles, / fertur in arua furens cumulo camposque per omnis cum stabulis armenta trahit (2.501)
c) Fedro: …Quia corruptos viderat nuper boves, / accedit ad praesaepe (2.8)
C) Posteriorità:
a) BG.: 'Desilite' inquit 'commilitones, nisi vultis aquilam hostibus prodere; ego certe meum rei publicae atque imperatori officium praestitero.' (4.25) -


b) En.: Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem / divinosque lacus et Auerna sonantia silvis, /insanam vatem aspicies (3.441) - Si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva / intraro gentique meae data moenia cernam, /…unam faciemus utramque / Troiam animis (3.500) - Sequar atris ignibus absens / et, cum frigida mors anima seduxerit artus, / omnibus umbra locis adero (4.385) - Nec, cum se sub leges pacis iniquae / tradiderit, regno aut optata luce fruatur, / sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. (4.620)


c) Fedro: "Malo adficietur si quis (qualcuno) quartam tetigerit". (1.5) - Quidnam ( cosa mai) futurum est si crearit liberos?' (1.6) - Ubi vos requiram, cum dies advenerit?' (1.17) - Fruar diutius si celerius coepero.(3. Epil)


B) Consecutio temporum delle proposizioni dipendenti del congiuntivo.

Occorre distinguere tra tempi principali e tempi storici.

TEMPI PRINCIPALI

TEMPI STORICI

indicativo

presente

indicativo

Presente storico

Perfetto logico

Perfetto storico

futuro

imperfetto

piuccheperfetto

congiuntivo

presente

congiuntivo

perfetto

imperfetto

piuccheperfetto

imperativo

Presente e futuro

Infinito storico


Osservazioni
Lo schema presentato ha valore didattico e non può imprigionare la libertà della lingua dei singoli autori latini.

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

A) contemporaneità

es.: Diem dicunt qua (in cui) die ad ripam Rhodani omnes conveniant (BG.1.7)

B) anteriorità
Caesari cum id nuntiatum esset, maturat ab urbe proficisci (BG.I,7)


Torna

Proposizione narrativa (Cum e il congiuntivo).

Una delle strutture più frequenti in latino è il cum più il congiuntivo con valore, allo stesso tempo, temporale e causale. Viene definito cum narrativo, in quanto è usato nelle narrazioni.

In italiano generalmente si può rendere in forma:

- implicita, con il gerundio semplice o composto,

- esplicita, con proposizione subordinata con valore temporale-causale.

Rispetto alla reggente sovraordinata:

- la contemporaneità dell’azione è espressa col presente, se la reggente ha tempo principale,

coll’imperfetto, se " " storico;

- la anteriorità invece è espressa col perfetto, se la reggente ha tempo principale;

col piuccheperfetto, se " " storico

Es.: Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis..Dopo aver marciato per tre giorni attraverso i loro territori, (Cesare) veniva a sapere dai prigionieri..(BG.II,16)

NB. E’ molto importante fare attenzione al contesto per determinare il valore della proposizione latina espressa col cum +il congiuntivo. Spesso la distinzione non è netta.

Un utile consiglio è ricordare che la traduzione in italiano, con la forma implicita del gerundio, mantiene, come in latino, una certa polivalenza di significato. Per una buona traduzione la forma esplicita è preferibile. Perciò al fine di rendere :

- valore temporale, sarà opportuna la conginzione quando, ecc.

- valore causale, " " " poichè, ecc.

- valore avversativo, " " " mentre, ecc.

- valore concessivo, " " " benchè, ecc.

PROVE DI NAVIGAZIONE

(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a)BG: Caesari cum id nuntiatum esset, maturat ab urbe proficisci (I,7) - Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, Considius, equo admisso, ad eum ( da lui) accurrit, dicit montem…ab hostubus teneri (I,22) - Cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem videre nemo potuit (I,26) - Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt (I,26) - Cum esset Caesar in citeriore Gallia, ita uti supra demonstravimus, crebri ad eum rumores afferebantur (2, 1) - Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum venit (2.,2) - Cum (Caesar) ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro, passis manibus, suo more pacem ab Romanis perierunt (2.13) - At hostes etiam in extrema spe salutis tantam virtutem praestiterunt, ut, cum primi eorum cecidissent, proximi iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus pugnarent ( 2.27) - Centuriones in oppido, cum ex significatione Gallorum novi aliquid ab iis iniri consilii intellexissent, gladiis destrictis, portas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt ( 7.12)

b) En.: Praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis / staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi. (2.112) - Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno / infelix Priamus furtim mandarat alendum / Threicio regi, cum iam diffideret armis / Dardaniae cingique urbem obsidione uideret. (3.49) - Nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret, /… mihi (mi) praedixit luctus (3.712) - Haec certamina (queste gare) primus / Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam, / rettulit et priscos docuit celebrare Latinos (5.595) - Pulsus ob invidiam regno virisque superbas /

Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, / infantem fugiens media inter proelia belli / sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit / nomine Casmillae mutata parte Camillam. (11.539)


c) Fedro: Athenae cum florerent aequis legibus, / procax libertas civitatem miscuit,/ frenumque solvit pristinum licentia… Cum tristem servitutem flerent Attici, / non quia crudelis ille, sed quoniam grave / omne insuetis onus, et coepissent queri, / Aesopus talem tum fabellam rettulit.

(1.2) - Canis, per fluvium carnem cum ferret, natans / lympharum in speculo vidit simulacrum suum,/ aliamque praedam ab altero ferri putans/ eripere voluit (1.4) - Uxorem quondam Sol cum vellet ducere, / clamorem ranae sustulere ad sidera. (1.6)

Torna