Il congiuntivo
piuccheperfetto passivo e deponente delle quattro coniugazioni:
a) passivo:
Pers.
|
MITTO
|
FERO
|
S.
|
1
|
missus,
a, um essem,
che io fossi stato
mandato, io
sarei stato mandato
|
latus,
a, um essem,
che io fossi stato portato,
io sarei stato
portato
|
2
|
missus, a,
um esses
|
latus, a,
um esses
|
3
|
missus, a,
um essett
|
latus, a,
um esset
|
PL.
|
1
|
missi, ae,
a essemus
|
lati, ae,
a essemus
|
2
|
missi, ae,
a essetis
|
lati, ae,
a essetis
|
3
|
missi, ae,
a essent
|
lati, ae,
a essent
|
b) deponente:
Pers.
|
CONOR
|
PATIOR
|
S.
|
1
|
conatus,
a, um essem,
che io avessi
tentato, io avrei tentato
|
passus,
a, um essem,
che io avessi sofferto,
io avrei sofferto
|
2
|
conatus,
a, um esses
|
passus, a,
um esses
|
3
|
conatus,
a, um essett
|
passus, a,
um esset
|
PL.
|
1
|
conati, ae,
a essemus
|
passi, ae,
a essemus
|
2
|
conati, ae,
a essetis
|
passi, ae,
a essetis
|
3
|
conati, ae,
a essent
|
passi, ae,
a essent
|
GIOCHI
DI VALUTAZIONE
Inserisci le seguenti forme nelle caselle corrispondenti:
latus esses, amatus sim, lata esset, capti essemus , punitus sit, pulsae
essent, missi simus, potitus sis, conati sint, missus esset.
|
SOLUZIONE
|
ella sarebbe
stata portata
|
|
essi avrebbero
tentato
|
|
che egli sia
stato punito
|
|
egli sarebbe
stato mandato
|
|
che esse siano
state cacciate
|
|
che tu ti sia
impadronito
|
|
che noi fossimo
stati mandati
|
|
noi saremmo
stati presi
|
|
che tu fossi
stato mandato
|
|
che io sia stato
amato
|
|
Soluzione
GIOCHI
DI VALUTAZIONE
Inserisci le seguenti
forme nelle caselle corrispondenti:
captae essent, capitis, amaverunt, puniatur, pugnabimus, pugnabamus, captae
sint, cepistis, amaverint, punietur.
|
SOLUZIONE
|
noi combattevamo
|
|
noi combatteremo
|
|
egli sarà
punito
|
|
che egli sia
punito
|
|
che essi abbiano
amato
|
|
essi amarono
|
|
voi prendeste
|
|
voi prendete
|
|
che esse siano
state prese
|
|
esse sarebbero
state prese
|
|
Soluzione
Torna
Scheda
di sintassi:
la proposizione consecutiva
La consecutiva è
una proposizione dipendente che esprime la conseguenza preannunciata dalla
principale. In latino è introdotta da ut (se affermativa),
ut non ( se negativa).
Es.:Tanta bonitas est aquae,/ voluptas ut satiari non possit mea.", E'
così grande la bontà dell'acqua, che la mia voglia non si
può saziare (Phaed.4,9)
I tempi del congiuntivo latino si traducono coi corrispettivi tempi dell’indicativo
italiano.
In italiano la consecutiva
si può rendere anche in forma implicita ( da + l’infinito),
quando i soggetti della reggente e della consecutiva sono identici.
Nella reggente spesso
troviamo antecedenti correlativi:
- avverbi:
sic, ita, così; tam, tantum, tanto; adeo, a tal
punto;
- aggettivi o
pronomi: is, ea, id (tale); tantus, ecc
PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi
proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
a) BG.
Flumen est Arar, quod (che)per fines Haeduorum et Sequanorum in
Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem
fluat iudicari non possit. (1,12) - Ipse autem Ariovistus tantos sibi
(gli, a Cesare) spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus
(sopportabile) non videretur. (1,33) - Natura loci sic muniebatur,
ut magnam ad ducendum bellum (a far la guerra) daret facultatem.
… reliquum spatium … mons continet magna altitudine, ita ut radices …
montis ex utraque parte ripae fluminis contingant. (1,38) - Tantus subito
timor omnem exercitum occupavit, ut non mediocriter omnium mentes animosque
perturbaret. (1,39) - Tanta erat …exercitatione celeritas, ut iubis equorum
sublevati cursum adaequarent. (1,48) - Ita nostri acriter in hostes signo
dato impetum
fecerunt, itaque hostes
repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi
non daretur. (1,52) - Collis nascebatur adversus huic (davanti a questo)
et contrarius…infimus apertus, ab superiore parte silvestris, ut non facile
introrsus perspici posset. (2,18) - Tanta rerum commutatio est facta,
ut nostri… proelium redintegrarent (2,27) - Tanta … belli ad barbaros
opinio perlata est, uti …legati ad Caesarem mitterentur (2,35) - Tanta
subito malacia ac tranquillitas exstitit, ut se ex loco movere non possent.
(3,15) - Reliquos in fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt,
ut non.. fuga desisterent (4,12) - Loci … erat natura atque ita montibus
angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi
posset (4,23) - Tanta tempestas subito coorta est ut nulla earum cursum
tenere posset (4,28) - Aurigae interim paulum ex proelio excedunt atque
ita currus conlocant, ut, si illi a multitudine hostium premantur, expeditum
ad suos receptum habeant. Ita mobilitatem equitum, stabilitatem peditum
in proeliis praestant ac tantum usu cotidiano et exercitatione efficiunt,
uti in declivi ac praecipiti loco incitatos equos sustinere et brevi moderari
ac flectere et per temonem percurrere et in iugo insistere et inde se
in currus citissime recipere consuerint. (4,33) - Equites hostium essedariique
acriter proelio cum equitatu nostro in itinere conflixerunt, ita tamen
ut nostri omnibus partibus superiores fuerint atque eos (li) in
silvas collesque compulerint. (5,15) - Repente ex omnibus partibus ad
pabulatores advolaverunt, sic uti ab signis legionibusque non absisterent.
(5,17) - Sic fortuna in contentione et certamine utrumque versavit, ut
alter alteri inimicus auxilio salutique esset (5,44) - Tum Caesar …celeriter
hostes in fugam dat, sic uti omnino …resisteret nemo (5,51) - Ac tantam
sibi (si, per sé) iam his (tali) rebus in Gallia
auctoritatem comparaverat, ut undique ad eum (da lui) legationes
concurrerent, gratiam atque amicitiam publice privatimque peterent. (5,55)
- Dies natales et mensum et annorum initia sic observant, ut noctem dies
subsequatur. (6,18) - Aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores,
tantum ut summa species earum stantium relinquatur. (6,27) - Reliqui sese
(se stessi)confirmant tantum, ut in munitionibus consistere audeant
speciemque defensorum praebeant (6,38) - tanta fuit in capiendis castris
celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrogum, …vix se ex manibus praedantium
militum eriperet (7,46) - Huc teretes stipites feminis crassitudine ab
summo praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis
quattuor e terra eminerent (7,73) - Tanta tamen universae Galliae consensio
fuit… ut neque beneficiis neque amicitiae memoria moverentur omnesque
et animo et opibus in id (tale) bellum incumberent. (7,76) - -
b) Eneide.
Thybris …fluvium… tumentem /leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
/mitis ut in morem stagni placidaeque paludis /sterneret aequor aquis,
remo ut luctamen abesset. (2,86) - Non adeo …manus Victoria fugit
/ ut tanta quicquam (qualcosa) pro spe temptare recusem. (11,436)
-
c) Fedro.
"Verum" inquis "tanti non est ingenium tuum, / momentum ut horae pereat
officiis meis." (3.prol) - Regnare nolo, liber ut non sim mihi. (3,7)
- Quamvis materiae tanta abundet copia,/labori faber ut desit, non fabro
labor. (3, epil.) -
"Descende, amice;
tanta bonitas est aquae,/ voluptas ut satiari non possit mea." (4,9) -
"Malorum quamvis ista fuerint munera / mihique invisa, ut non offendar
subripi, / tamen, sceleste, spiritu culpam lues (4,11) - " Omnes tamen
laniabat, ita ut saturaretur sanguine (4.14) - Tantum est praemium / ut
careas somno et aevum in tenebris exigas?" (4.21)
Torna
Scheda di sintassi:
la consecutio temporum ( o rapporto tra i tempi)
A) Consecutio temporum delle proposizioni dipendenti dell'indicativo.
Per consecutio
temporum si intende il rapporto tra i tempi della proposizione
secondaria con quelli della proposizione sovraordinata.
Essi possono essere di:
a) contemporaneità, quando le azioni della sovraordinata
e della dipendente sono contemporanee. Generalmente l'uso latino e italiano
coincidono.
es.: 'Desilite' … 'commilitones, nisi vultis aquilam hostibus
prodere, saltate giù,…,compagni, se non volete consegnare l'aquila
ai nemici (BG.4.25)
b) anteriorità, quando l' azione della dipendente è
anteriore a quella sovraordinata. Il latino letterario con
maggior rigore sottolinea l'anteriorità della subordinata,
che l'italiano invece non pretende.
Tempi della
proposizione sovraordinata
|
Tempi della
proposizione dipendente
|
presente
|
perfetto
|
imperfetto
|
piuccheperfetto
|
futuro semplice
|
futuro anteriore
|
es.: …ubi…arbitrati sunt, ..reliqua privata aedificia incendunt,
Quando ritengono (lett.hanno ritenuto), incendiano le restanti costruzioni
private (BG.1.5)
c) posteriorità, quando l' azione della dipendente è
posteriore a quella sovraordinata. Anche in questo caso la rigorosità
del latino letterario non è pretesa dalla lingua italiana.
Tempi della
proposizione sovraordinata
|
Tempi della
proposizione dipendente
|
presente
|
presente della
perifrastica attiva
|
imperfetto
|
imperfetto della
perifrastica attiva
|
futuro semplice
|
futuro semplice
della perifrastica attiva
|
es.:
"Cito rumpes arcum,
semper si tensum habueris, Romperai subito l'arco, se lo avrai
(lett. avrai avuto) sempre teso (Fedro.3,14)
PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi
proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
A) Contemporaneità:
a) BG.: Omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque
humanitate provinciae longissime absunt minimeque ad eos mercatores saepe
commeant… Helvetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere
cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum
aut suis finibus eos
(li) prohibent aut ipsi (essi stessi ) in eorum finibus
bellum gerunt. (1.1) -
b) En.: Ille ubi matrem / agnovit tali fugientem est voce secutus
(1. 405) - Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit / arma procul, paulum
aspectu conterritus haesit / continuitque gradum (3.596) -
B) Anteriorità:
a) BG.: In eo itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio Sequano,
cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et ab senatu populi
Romani amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod
pater ante habuerat (1.3) - Post eius mortem nihilominus Helvetii id quod
constituerant facere conantur ( 1.5) - Ubi ea dies quam constituerat cum
legatis, venit et legati ad eum reverterunt (1.8) - Dumnorix gratia et
largitione apud Sequanos plurimum poterat et Helvetiis erat amicus, quod
ex ea civitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate
regni adductus novis rebus studebat (1.9) - Ob eas causas ei munitioni,
quam fecerat, T. Labienum legatum praefecit; ipse in Italiam magnis itineribus
contendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circum Aquileiam
hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter in ulteriorem Galliam
per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire contendit. (1.10) - De
tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus ad eam partem
pervenit quae nondum flumen transierat. .. Ita sive casu sive consilio
deorum immortalium, quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem
populo Romano intulerat, ea princeps poenas persolvit. .. Qua in re Caesar
non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eius soceri
L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium
interfecerant. (1.12) - equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant,
Dumnorix praeerat (1.18) -Cum esset Caesar in citeriore Gallia, ita uti
supra demonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur, litterisque
item Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem
dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare.
(2.1) -
Eodem tempore equites
nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis una fuerant quos primo
hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra reciperent, adversis hostibus
occurrebant ac rursus aliam in partem fugam petebant (2.24) -
b) En.: Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum…/ conspexere,
silent arrectisque auribus astant (1.151) - Aggeribus ruptis cum spumeus
amnis /exiit oppositasque euicit gurgite moles, / fertur in arua furens
cumulo camposque per omnis cum stabulis armenta trahit (2.501)
c) Fedro: …Quia corruptos viderat nuper boves, / accedit ad praesaepe
(2.8)
C) Posteriorità:
a) BG.: 'Desilite' inquit 'commilitones, nisi vultis aquilam
hostibus prodere; ego certe meum rei publicae atque imperatori officium
praestitero.' (4.25) -
b) En.: Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem / divinosque lacus
et Auerna sonantia silvis, /insanam vatem aspicies (3.441) - Si quando
Thybrim vicinaque Thybridis arva / intraro gentique meae data moenia cernam,
/…unam faciemus utramque / Troiam animis (3.500) - Sequar atris ignibus
absens / et, cum frigida mors anima seduxerit artus, / omnibus umbra locis
adero (4.385) - Nec, cum se sub leges pacis iniquae / tradiderit, regno
aut optata luce fruatur, / sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena.
(4.620)
c) Fedro: "Malo adficietur si quis (qualcuno) quartam tetigerit".
(1.5) - Quidnam ( cosa mai) futurum est si crearit liberos?' (1.6)
- Ubi vos requiram, cum dies advenerit?' (1.17) - Fruar diutius si celerius
coepero.(3. Epil)
B) Consecutio temporum delle proposizioni dipendenti del congiuntivo.
Occorre distinguere
tra tempi principali e tempi storici.
TEMPI PRINCIPALI
|
TEMPI STORICI
|
indicativo
|
presente
|
indicativo
|
Presente storico
|
Perfetto logico
|
Perfetto storico
|
futuro
|
imperfetto
|
piuccheperfetto
|
congiuntivo
|
presente
|
congiuntivo
|
perfetto
|
|
imperfetto
|
|
piuccheperfetto
|
imperativo
|
Presente e futuro
|
Infinito storico
|
Osservazioni
Lo schema presentato ha valore didattico e non può imprigionare
la libertà della lingua dei singoli autori latini.
PROVE
DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi
proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
A) contemporaneità
es.: Diem dicunt qua (in cui) die ad ripam Rhodani omnes conveniant
(BG.1.7)
B) anteriorità
Caesari cum id nuntiatum esset, maturat ab urbe proficisci (BG.I,7)
Torna
Proposizione narrativa (Cum e il congiuntivo).
Una delle strutture
più frequenti in latino è il cum più il congiuntivo
con valore, allo stesso tempo, temporale e causale. Viene definito
cum narrativo, in quanto è usato nelle narrazioni.
In italiano generalmente
si può rendere in forma:
- implicita,
con il gerundio semplice o composto,
- esplicita,
con proposizione subordinata con valore temporale-causale.
Rispetto alla reggente
sovraordinata:
- la contemporaneità
dell’azione è espressa col presente, se la reggente ha tempo
principale,
coll’imperfetto,
se " " storico;
- la anteriorità
invece è espressa col perfetto, se la reggente ha tempo
principale;
col piuccheperfetto,
se " " storico
Es.: Cum per
eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis..Dopo
aver marciato per tre giorni attraverso i loro territori, (Cesare) veniva
a sapere dai prigionieri..(BG.II,16)
NB. E’ molto
importante fare attenzione al contesto per determinare il valore
della proposizione latina espressa col cum +il congiuntivo. Spesso la
distinzione non è netta.
Un utile consiglio
è ricordare che la traduzione in italiano, con la forma implicita
del gerundio, mantiene, come in latino, una certa polivalenza di
significato. Per una buona traduzione la forma esplicita è preferibile.
Perciò al fine di rendere :
- valore temporale,
sarà opportuna la conginzione quando, ecc.
- valore causale,
" " " poichè, ecc.
- valore avversativo,
" " " mentre, ecc.
- valore concessivo,
" " " benchè, ecc.
PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi
proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
a)BG: Caesari cum id nuntiatum esset, maturat ab urbe proficisci
(I,7) - Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, Considius, equo
admisso, ad eum ( da lui) accurrit, dicit montem…ab hostubus teneri
(I,22) - Cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit, aversum hostem
videre nemo potuit (I,26) - Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque
nostri potiti sunt (I,26) - Cum esset Caesar in citeriore Gallia, ita
uti supra demonstravimus, crebri ad eum rumores afferebantur (2, 1) -
Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum venit (2.,2)
- Cum (Caesar) ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque
ex muro, passis manibus, suo more pacem ab Romanis perierunt (2.13) -
At hostes etiam in extrema spe salutis tantam virtutem praestiterunt,
ut, cum primi eorum cecidissent, proximi iacentibus insisterent atque
ex eorum corporibus pugnarent ( 2.27) - Centuriones in oppido, cum ex
significatione Gallorum novi aliquid ab iis iniri consilii intellexissent,
gladiis destrictis, portas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt
( 7.12)
b) En.: Praecipue
cum iam hic trabibus contextus acernis / staret equus, toto sonuerunt
aethere nimbi. (2.112) - Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
/ infelix Priamus furtim mandarat alendum / Threicio regi, cum iam diffideret
armis / Dardaniae cingique urbem obsidione uideret. (3.49) - Nec vates
Helenus, cum multa horrenda moneret, /… mihi (mi) praedixit luctus
(3.712) - Haec certamina (queste gare) primus / Ascanius, Longam
muris cum cingeret Albam, / rettulit et priscos docuit celebrare Latinos
(5.595) - Pulsus ob invidiam regno virisque superbas /
Priverno antiqua Metabus
cum excederet urbe, / infantem fugiens media inter proelia belli
/ sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit / nomine Casmillae mutata
parte Camillam. (11.539)
c) Fedro: Athenae cum florerent aequis legibus, / procax libertas
civitatem miscuit,/ frenumque solvit pristinum licentia… Cum tristem servitutem
flerent Attici, / non quia crudelis ille, sed quoniam grave / omne insuetis
onus, et coepissent queri, / Aesopus talem tum fabellam rettulit.
(1.2) - Canis, per
fluvium carnem cum ferret, natans / lympharum in speculo vidit simulacrum
suum,/ aliamque praedam ab altero ferri putans/ eripere voluit (1.4) -
Uxorem quondam Sol cum vellet ducere, / clamorem ranae sustulere ad sidera.
(1.6)
Torna |