Particolarità della terza declinazione
(
NB. Tutte le particolarità richiamate sono attestate dal vocabolario, col quale occorre creare particolare famigliarità e "complicità".)
1.
Nomi con diverso tema al nominativo ed al genitivo:
caro, carnis, f. carne
supellex, supellectili, f. suppellettile
iter, itineris, n. viaggio, marcia
Iuppiter, Iovis, m Giove.
2. Nomi con più declinazioni o declinazione anomala:
bos, bovis, m./ f., bue, vacca (bubus, dat. e abl. plur)
femur, femoris, n. femore
iecur, iecoris, n. fegato
iugerum, i, n. iugero
requies, etis, f. riposo
sus, suis, m./f. porco, scrofa (subus/ suibus: dat. e abl. plur)
vas, vasis, n. vaso
vesper, eris, m. sera
3. Nomi usati solo al singolare:
Es.: indoles, is, f. indole; lac, lactis, m. latte; sanguis, inis, m. sangue; ecc.
4. Nomi usati solo al plurale: fores, ium, m. battenti (della porta); Alpes, ium, f. le Alpi; ecc.
5. Nomi con significati diversi al singolare ed al plurale:

SINGOLARE

PLURALE

Aedes, is, f.tempio

Aedes, ium, f. casa,
palazzo

Carcer, eris, m. carcere

Carceres, um, m.
cancello

Facultas, atis, f. facoltà

Facultates, um, f. ricchezze

Finis, is, m. fine

Fines, ium, m.
territori, confini

Ops, opis, f. aiuto

Opes, um, f.
ricchezze

Sal, salis, m./n. sale, mare

Sales, ium, m. facezie,
arguzie

6. Il sostantivo vis:

CASO

SINGOLARE

PLURALE

N.

vis

vires

G.

roboris

virium

D.

robori

viribus

AC.

vim

vires

V.

vis

vires

AB.

vi

viribus

Osservazioni

1. Mancando del genitivo e dativo singolari, è sostituito dal sostantivo robur, roboris, f. quercia.
2. In poesia possiamo trovare all'accusativo plurale viris = vires.
3. I nomi vir, viri, m. uomo e virus, i, n. veleno, avendo tema simile, possono indurre in qualche facile equivoco.


PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
a) BG.: In … itinere persuadet Castico Catamantaloedis filio Sequano (1.3) - Erant omnino itinera duo (1.6) - Hostes defessi proelio excedebant, alii integris viribus succedebant (3.4) - Milites summa vi transcendere in hostium naves contendebant. (3.15) - Quae res (questo fatto) et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae…et vires alit et immani corporum magnitudine homines efficit. (4.1) - Plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt (5.14) - De deorum immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt (6.14) - (Colunt) Apollinem et Martem et Iovem et Minervam (6.17) - Comites familiaresque eius angusto in loco paulisper equitum nostrorum vim sustin(ent) (6.30) - Virium infirmitas imped(it)(7.26) - Aggeres neque fossae vim hostium sustinere poterant (7.88)
b) En.: Tum uictu (col cibo)reuocant uiris, fusique per herbam /implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.(1.215) - 'Nate, meae vires, mea magna potentia, solus /nate patris summi qui (che) tela Typhoea temnis, / ad te confugio et supplex tua numina posco. (1.664) - Fama / mobilitate viget virisque adquirit eundo (4.174) - Caedit binas de more bidentis / totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos (5.96) - Entellus viris in ventum effudit et ultro (5.446) - Rostroque immanis vultur obunco /immortale iecur tondens fecundaque poenis / viscera rimaturque. (6.598) - Non lingua valet, non corpore notae /sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur: (12.912)

c) Febro: Hic auritulus / clamorem subito totis tollit viribus,/ novoque turbat bestias miraculo(1.11) - Tum gaudens ferus / bubus quietis agere coepit (cominciò) gratias (2.8) - Fame coacta (spinta) vulpes alta in vinea / uvam adpetebat, summis saliens viribus.(4.3) -

Torna
I nomi di origine greca
(
NB. Anche queste particolarità sono registrate dal vocabolario.)
In genere i nomi greci venivano latinizzati ed assumevano terminazioni latine. Spesso però, specie in poesia, mantenevano le terminazioni greche.
Es.: - genitivo singolare in - os: Aeneis, idis (-idos); Ilias, adis ( - ados);
- accusativo in - a: aera (aria); aethera, (cielo); lampada, (fiaccola); Hectora (Ettore).
- genitivo plurale in -on: epigrammaton (degli epigrammi); metamorphoseon (delle metamorfosi).
- accusativo plurale in -as: heroas ( gli eroi); Cyclopas ( i Ciclopi).

PROVE DI NAVIGAZIONE
Cerca in Eneide i nomi di origine greca con le desinenze greche sopraricordate.

Torna

Appunti di sintassi: Funzione dei casi: genitivo e ablativo di qualità


Le qualità
di una persona possono essere espresse in latino nel caso genitivo o ablativo.
1. Il caso genitivo esprime sia qualità fisica che morale:
Es:
(Romani sunt) homines tantulae staturae, (I Romani sono) persone di statura piccolina (BG.2.30)

C. Volusenus…vir et consilii magni et virtutis, C. Voluseno, uomo sia di saggezza che di craggio (BG.3.5)
2. Il caso ablativo esprime preferibilmente qualità fisica:
Es.:
Immani corporum magnitudine homines efficit, crea uomini di gigantesca grandezza fisica (BG 4.1)
PROVA DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
a) BG.:. P. Sextus Baculus et item C.Volusenus, tribunus militum, vir et consili magni et virtutis, ad Galbam accurrunt (3,5) - (Dumnorigem) cupidum rerum (di cose) novarum, cupidum imperii, magni animi, magnae inter Gallos auctoritatis cogno(scebat). (5.6) - (Britanni) capilloque sunt promisso (5.14) - Tum T. Balventio, viro forti et magnae auctoritatis, utrumque femur tragula traicitur (5,35) - Senones, quae est civitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis, Cavarinum interficere publico consilio (conantur) (5,44) - Erat magni periculi res tantulis copiis iniquo loco dimicare (5,49) - Lucterium Cadurcum, summae hominem audaciae cum parte copiarum in Rutenos mittit (7.5) - Cotu(s), antiquissima familia natu(s) atque ips(e) hom(o) summae potentiae et magnae cognationis (7.32) - Est oppidum …maximae auctoritatis (7.55)

b) En.: Sunt … bis septem praestanti corpore Nymphae (1.71) – Prima hominis facies et pulchro pectore virgo / pube tenus, postrema immani corpore pistrix / delphinum caudas utero commissa luporum (3.426) - Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis / egregius (6,769) - atque hic Aeneas una namque ire videbat / egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, / sed frons laeta parum et deiecto lumina vultu / ( 6.860) – Ipse inter primos praestanti corpore Burnus / vertitur arma tenens et toto vertice supra est. (7.783) - Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis (11.291) - Catillus Iollan / ingentemque animis, ingentem corpore et armis / deicit Herminium (11.640)


c) Fedro: Aesopus ibi stans, naris emunctae senex,\

natura numquam verba cui potuit dare (3.3) - Magni Pompeii miles vasti corporis / fracte loquendo et ambulando molliter / famam cinaedi tra(heb)at certissimi. ( App.10) - Tum vir animi simplicis / id dedecus castrorum propelli iubet (App.10) -

Torna

Appunti di sintassi: tempo determinato e tempo continuato.

In latino il tempo determinato , che può configurarsi come luogo figurato, si esprime generalmemte in ablativo semplice:
es.da BG.: una aestate, in una sola estate (1.54) - Ea …hieme, in quell'inverno (BG. 4.1) - superiore aestate, nell'estate precedente (4.21) - primo vere (6.4)
Il tempo continuato
si esprime all'accusativo semplice o preceduto dalla preposizione per:
Paucos dies ad Vesontionem …moratur, si ferma pochi giorni presso Besançon (BG 1.3)

PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)

a) BG.: (Castici) pater regnum in Sequanis multos annos obtin(et) (1.3) - Postero die (giorno) luce prima movet castra (5.49) - Tribus horis Atuatucam venire potestis (6,35) - Caesar biduum in locis moratu(r) (7,9) - Caesar Avarici complures dies (giorni) commor(atur) (7.32) - Huc biduo pervenit. (7,11) - Labienus silentio e castris tertia vigilia egre(ditur) (7, 58) - Secunda vigilia silentio equitatum dimittit. (7,71)

b) En.: At pius Aeneas per noctem plurima volvens… (1.305) - Multaque per caecam …proelia noctem / conserimus, multos Danaum demittimus Orco. (2.397) - (Fama) nocte volat caeli medio terraeque per umbram/ stridens, nec dulci declinat lumina somno (4.184) - Noctes atque dies patet atri ianua Ditis (6.127) - (Animae) centum errant annos (6.329) -


c) Fedro
: Crepusculo …vagor." (3.7) - Aestate me lacessis; cum bruma est siles.(4.25) - Rediit (ritornò) hora dicta, recubuit (riposò) (4.26) - Aliquando sitiens unus de custodibus / aquam rog(at) media nocte (App.15)

Torna

I verbi composti
Come in italiano, anche in latino abbiamo verbi composti da preverbi inseparabili ( com-porre, dis-giungere, per-venire, ecc), anche in latino ci sono molti verbi composti con
- preposizioni: a/ab/abs, ante, cum, de, e/ex, in, ob, per, post, pro, sub, etc.;
- particelle: dis-, re-, se;
- avverbi: bene, male, pote;
- temi verbali o nominali: anima-, assue-, cale-, lique-, made-,.
Il contatto tra preverbio e verbo può dar vita a fenomeni vocalici e consonantici, alcuni facili da individuare (per-moveo; com-moveo) ed altri più complessi.(cogo < cum + ago, coëmo < cum + emo)