La
quarta declinazione
La quarta declinazione si caratterizza per il genitivo in -us.
I nomi maschili e
femminili hanno la stessa declinazione; i neutri, pochissimi, hanno desinenza
-u in tutti i casi del singolare , eccetto il genitivo.
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
N.
|
-
us
|
-
u
|
-
us
|
-
ua
|
G.
|
-
us
|
-
uum (-um)
|
D.
|
-
ui
|
-
u
|
-
ibus (- ubus)
|
Ac.
|
-
um
|
-
u
|
-
us
|
-
ua
|
V.
|
-
us
|
-
u
|
-
us
|
-
ua
|
Ab.
|
-
u
|
-
ibus (- ubus)
|
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
N.
|
exercit-
us
|
gen-
u
|
exercit
- us
|
gen-
ua
|
G.
|
exercit-
us
|
gen-
us
|
exercit-
uum
|
gen-
uum
|
D.
|
exercit-
ui
|
gen-
u
|
exercit-
ibus
|
gen-
ibus
|
Ac.
|
exercit
- um
|
gen-
u
|
exercit
- us
|
gen-
ua
|
V.
|
exercit
- us
|
gen-
u
|
exercit
- us
|
gen-
ua
|
Ab.
|
exercit-
u
|
gen-
u
|
exercit-
ibus
|
gen-
ibus
|
Osservazioni:
- il genitivo plurale, specie in poesia, può essere
in -um;
- il dativo plurale può uscire in - ubus, per
evitare confusione con nomi della terza declinazione.
- Le oscillazioni tra IV e II declinazione sono molte, attestate specie
nel latino arcaico e in quello popolare. Puoi ad esempio controllare sul
dizionario le voci exercitus, senatus, cupressus, ficus, laurus, quercus,
che in alcuni casi ammettono desinenze della II declinazione.
- Occorre molta attenzione alla terminazione - us ( sei
sono i casi possibili con sostantivi maschili e femminili!) ed alla terminazione
-u ( cinque casi possibili nel neutro!). Il contesto e l’intuito
indirizzeranno alla soluzione giusta.
PROVE DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione
italiana)
a) BG.: Hi (questi) sapient… rationem reposcent
(5.30) – Hic (questo) dies de nostris controversiis iudicabit.'
(5.44) – "Vestrae quidem certe vitae prospiciam" (7.50) – Paene
in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur (7.77)
b) En.:
'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae; / ipse (io)
subibo umeris …/ una salus ambobus (per entrambi) erit. (2,710)
-Heu, miserande puer, / tu Marcellus eris (6.683) - Non erimus regno indecores,
nec vestra feretur / fama levis tantique abolescet gratia facti (7.231)
- Hic locus urbis erit (8.46) -
c) Fedro: "Cito
rumpes arcum, / at si laxaris (allenterai), cum voles erit utilis."
(3.14) - Si cito rem perages, usus fiet longior (più lungo)
(3.epil) - "Quidquid dederis (qualsiasi cosa darai), satis erit
(App.11)
Torna
La
quarta declinazione
La quarta declinazione si caratterizza per il genitivo in -us.
I nomi maschili e
femminili hanno la stessa declinazione; i neutri, pochissimi, hanno desinenza
-u in tutti i casi del singolare , eccetto il genitivo.
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
N.
|
- us
|
- u
|
- us
|
- ua
|
G.
|
- us
|
- uum (-um)
|
D.
|
- ui
|
- u
|
- ibus (- ubus)
|
Ac.
|
- um
|
- u
|
- us
|
- ua
|
V.
|
- us
|
- u
|
- us
|
- ua
|
Ab.
|
- u
|
- ibus (- ubus)
|
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
Masch.-femm.
|
neutro
|
N.
|
exercit- us
|
gen- u
|
exercit - us
|
gen- ua
|
G.
|
exercit- us
|
gen- us
|
exercit- uum
|
gen- uum
|
D.
|
exercit- ui
|
gen- u
|
exercit- ibus
|
gen- ibus
|
Ac.
|
exercit - um
|
gen- u
|
exercit - us
|
gen- ua
|
V.
|
exercit - us
|
gen- u
|
exercit - us
|
gen- ua
|
Ab.
|
exercit- u
|
gen- u
|
exercit- ibus
|
gen- ibus
|
Osservazioni:
- il genitivo plurale, specie in poesia, può essere
in -um;
- il dativo plurale può uscire in - ubus, per
evitare confusione con nomi della terza declinazione.
- Le oscillazioni tra IV e II declinazione sono molte, attestate specie
nel latino arcaico e in quello popolare. Puoi ad esempio controllare sul
dizionario le voci exercitus, senatus, cupressus, ficus, laurus, quercus,
che in alcuni casi ammettono desinenze della II declinazione.
- Occorre molta attenzione alla terminazione - us ( sei
sono i casi possibili con sostantivi maschili e femminili!) ed alla terminazione
-u ( cinque casi possibili nel neutro!). Il contesto e l’intuito
indirizzeranno alla soluzione giusta.
PROVA DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione
italiana)
(Prerequisiti: (v. esercizio precedente); quarta declinazione;
indicativo futuro att., pass., dep. e anomali.- Tutto l'indicativo coi
tempi del presente+ imperativo pres.- fut. + participio)
a) BG.: . a) BG: 1. Horum ( di questi) omnium fortissimi sunt Belgae,
propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt …Aquitania
spectat inter occasum solis et septemtrionem (1,1) - Tertia ex parte lacu
Lemanno et flumine Rhodano Helvetii continentur (1,2) - Helvetii angustos
se fines habere arbitrabantur, qui (che) in longitudinem milia passuum
CCXL ( 240) patebant (1,2) - (Castici) pater a senatu populi Romani amicus
appelatus erat (1,3) - (Dumnorix) principatum in civitate obtinebat (1,3)
- Ita sive casu sive consilio deorum immortalium…(3.16) - Itaque ad omnes
casus subsidia comparabat (4,31) - Cingetorigi…principatus et imperium
tradit(ur) (6,8) - Aditus viasque in Suebos perquirit (6,9) - Erat…manus
certa nulla, non oppidum, non praesidium, sed in omnes partis(-es) dispersa
multitudo (6,34) - Aegre per manus tractus (Sextius) servatur (6, 38)
- Modo (milites) conscripti atque usus militaris imperiti ad tribunum
militum centurionesque ora convertunt (6,39) - Primo concursu ab dextro
cornu, ubi septima legio constiterat, hostes pelluntur atque in fugam
coniciuntur (7.52)
b) En. Lib I:
- Vix e conspectu siculae telluris in altum (mare) vela dabant
laeti (34) - Navem in conspectu nullam, tris (tre) litore cervos
\ prospicit errantis (184) - Constitit ( si fermò) arcumque
manu celerisque sagittas\ corrip(it) (187) - Ductores (cervos), capita
alta ferentis, cornibus arboreis, sternit (189) - Tum victu revocant vires
(214) - Dant famuli manibus lymphas (701) - Iura magistratusque legunt
sanctumque senatum (426) - Genitor (Neptunus) flectit equos curruque volans
dat lora secundo (156) - Regina sacerdos (vestale), Marte gravis,
geminam partu dabit Ilia prolem (274) - Paruus Iulus /…sequiturque patrem
non passibus aequis (2.723) - Evolat infelix (mater Euryali) et femineo
ululatu…muros amens atque agmina cursu \prima petit (9, 477) - Vitaque
cum gemitu fugit indignata sub umbras (11, 831;12,952)
c) Fedro: A te (Da te) decurrit ad meos haustus
liquor'.(1.1) -Ibi dum ramosa mirans laudat cornua / crurumque nimiam
tenuitatem vituperat, / venantum subito vocibus conterritus ( spaventato),
/ per campum fugere coepit (cominciò), et cursu levi / canes
elusit (evitò). (1.13) - Sic lusus animo debent aliquando
dari(3.14) - Hoc (Per questo) argumento venia donari decet /qui
(colui che, sogg.) casu peccat (5.4) -Uterque prodit. Scurra degrunnit
prior, /movetque plausus et clamores suscitat. (5.5)
Torna
Particolarità della quarta declinazione
|
1.- Genitivo
singolare anche in -i: in senatus ( senato ) e exercitus
(esercito).
2.- Dativo e
ablativo plurale in -ubus per alcuni sostantivi, es: acus,
arcus, artus, lacus, partus, pecu, quercus, specus, tribus.
3.- Vi sono
sostantivi prevalentemente usati all’ablativo in formula fissa (
ductu, hortatu, iniussu, iussu, natu) per i quali è bene
consultare il vocabolario.
4.- Domus.
E’
un sostantivo molto usato nei significati di casa, abitazione,
patria, città natale. Ha
una declinazione mista, infatti alle forme regolari della quarta
declinazione aggiunge quelle della seconda: domo (abl.
sing.), domorum (gen. plur.), domos (acc. plur.).
La forma
domi, ha valore locativo di stato in luogo : in casa,
in patria. L’accusativo
semplice domum indica moto a luogo: verso casa , verso
la patria. L’ablativo
semplice domo indica moto da luogo: da casa, dalla patria.
|
PROVA
DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi
proposti, confrontando in seguito la comprensione italiana)
a) BG. - C. Fufium Citam, honestum equitem Romanum, qui (che)
rei frumentariae (all'approvvigionamento) iussu Caesaris praeerat,
interficiunt bonaque eorum diripiunt. (7.3) - (Erat) Eporedorix Haeduus,
summo loco natus adulescens et summae domi potentiae (7,39) - Domos suas
Helvetii (reliquebant )(1,30) - In Gallia non solum in omnibus civitatibus
atque in omnibus pagis partibusque, sed paene etiam in singulis domibus
factiones sunt ( 6,11) -
b) En.Lib I:
1.(Il fantasma di Sicheo) caecumque domus scelus omne retexit(356)
- 2. At domus regali splendida luxu instruitur (637) -3. (At Ccytherea)
domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis (661). - 4. Tenet ille (Aeolus)
immania saxa, vestras,Eure, domos (140)- Veniet, lustris labentibus, aetas
| cum domus Assaraci Phtiam clarasque Mycenas| servitio premet ac victis
dominabitur Argis (284) - Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris /ora
dei iussu non umquam credita Teucris. (2.246) - hic una e multis, … maxima
(la maggiore) natu,
Pyrgo, tot Priami
natorum regia nutrix: (5.644)
c) Fedro:
Molestis muribus purgo domum'.(1.22) - "Hominem" inquit "quaero."
Et abiit festinans domum.(3.19) - Inter manus sublatus et multum gemens
/domum refertur (5.7) - Domi si cenat, totis persto noctibus (App.22)
-
Torna
La quinta declinazione
Si caratterizza per il genitivo in -ei.
Ecco il paradigma
di dies, diei, m. giorno, che insieme con res,rei,
f. cosa, hanno una declinazione completa.
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
Masch.-femm.
|
N.
|
-
es
|
-
es
|
G.
|
-
ei
|
-
erum
|
D.
|
-
ei
|
-
ebus
|
Ac.
|
-
em
|
-
es
|
V.
|
-
es
|
-
es
|
Ab.
|
-
e
|
-
ebus
|
CASO
|
SINGOLARE
|
PLURALE
|
Masch.-femm.
|
Masch.-femm.
|
N.
|
di
- es
|
di
- es
|
G.
|
di
- ei
|
di
- erum
|
D.
|
di
- ei
|
di
- ebus
|
Ac.
|
di
- em
|
di
- es
|
V.
|
di
- es
|
di
- es
|
Ab.
|
di
- e
|
di
- ebus
|
Osservazioni:
1. Nella quinta declinazione
mancano i nomi neutri, come già nella prima declinazione.
2. Solo dies è maschile: assume però genere femminile
quando significa:
- giorno stabilito:
- data, di una lettera.
3. Molti sostantivi
hanno declinazione oscillante e spesso hanno il loro corrispettivo nella
prima declinazione.
PROVA DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione
italiana)
a) BG. - Dumnorix… novis rebus studebat (1.9) - Diem dicunt,
qua (nel quale)die ad ripam Rhodani omnes conveniant (si radunino)(1,6)
- P. Considius, qui (che ) rei militaris peritissimus habebatur
…cum exploratoribus praemittitur. (1.21) - Itaque in tanta rerum iniquitate
fortunae quoque eventus varii sequebantur. (2.23) - Scientia atque usu
rerum nauticarum ceteros antecedunt (3.8) - (Dumnorigem) cupidum rerum
novarum, cupidum imperii, (cognoscit)(5.6) - Litteras Caesari remittit,
….rem gestam in Eburonibus perscribit (5.47) - Postero die …rem gestam
proponit, milites consolatur et confirmat (5.52) - Augebatur auxuliorum
cotidie spes (6,7) - Nota atque instituta ratione, magno militum studio,
paucis diebus opus efficitur (6,9) - Rem frumentariam providet, castris
idoneum locum deligit (6,10) - De rerum natura, de deorum immortalium
vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. (6.14) - De re publica
nisi per concilium loqui non conceditur. (6.20) -Multum cum in omnibus
rebus, tum in re militari potest fortuna (6,30)- Ubi ea (quella)
dies venit, Carnutes, Gutruato et Conconnetodumno ducibus, desperatis
hominibus, Cenabum (città), ..concurrunt (7,3) - Reliquorum
imperatorum res adversae auctoritatem minuunt (7.30)
b) Eneide (L.I):
(Venti) eripiunt subito nubes caelumque diemque Teucrorum ex oculis (88)
- Per varios casus, per tot discrimina rerum, tendimus in Latium, sedes
ubi fata quietas ostendunt…Durate et vosmet (= vos) rebus servate secundis
(204-207) - Nos, tua progenies, …unius (Iunonis) ob iram prodimur atque
Italis longe disiungimur oris (250-253) - Quin (anzi) aspera Iuno,
quae (che) mare nunc terrasque metu caelumque fatigat, fovebit
Romanos, rerum dominos, gentemque togatam (279-282) - Longa est iniuria,
longae ambages, sed summa sequar fastigia rerum (341) - Sunt lacrimae
rerum et mentem mortalia tangunt (462) - Aurea caesaries illis (ad
essi sono= essi hanno) atque aurea vestis, / virgatis lucent sagulis,
tum lactea colla / auro innectuntur(8.859)
c) Fedro: Haec res avaris esse conveniens potest (1.27) - Spatium
diei noctis excipiunt vices;/ frondem bubulcus adfert (2.8) - Vulgare
amici nomen sed rara est fides. (3.9) - Hac (questa, abl. femm.) re videre
nostra mala non possumus; / alii simul delinquunt, censores sumus.(4.9)
- Tremuntque lauri et ipse pallescit dies.(App. 8) -
Torna
Nomi
indeclinabili, stranieri
a) Nomi
indeclinabili sono:
- fas, n. lecito; nefas, n. illecito, sacrilegio.
- fors, f. sorte.
- instar, n. grandezza.
- mane, n. mattino.
- pessum, avv. in basso, in rovina.
- venum, m. (Acc.), in vendita.
b) I nomi stranieri
sono per
la maggior parte latinizzati. Normalmente il vocabolario annota ogni particolarità.
Possiamo citare alcuni di origine greca e spesso riconoscibili dalle lettere
-ph-, -th -, -y-, -z-: delphinus, i, m. delfino;
elephantus, i, m. elefante; nympha, ae, f. ninfa;
phalanx, angis, f. falange; phalerae, arum, f. le
falere; pharetra, ae, f. faretra; lympha, ae,
f. linfa; scyphus, i, m. tazza; triunphus, i, m.
trionfo; zephyrus, i, m. zefiro; zona, ae,
f. cintura; gaza, orum, n. tesori, ricchezze (voce persiana).
PROVA DI NAVIGAZIONE
(Traduci i testi proposti, confrontando in seguito la comprensione
italiana)
a) BG.: Milites e loco superiore …facile hostium phalangem
perfregerunt (1.25) - Scaphas longarum navium, item speculatoria navigia
militibus compleri iussit (4.26) - Uri sunt magnitudine paulo infra elephantos,
specie et colore et figura tauri. (6.28) -
b) En.: Intus (sunt)aquae dulces vivoque sedilia saxo, /
Nympharum domus. (1.167) -Circum argento clari delphines in orbem
/aequora verrebant caudis aestumque secabant. (6.673) - Laetus Apollo
/ augurium citharamque dabat celerisque sagittas (12.393)
c) Fedro: Canis…natans / lympharum in speculo
vidit simulacrum suum (1.4) - Humana effodiens ossa thesaurum canis /invenit
(1.27) - Panthera inprudens olim in foveam decidit.(3.2)
Torna
|